Zapraszamy na seminarium, podczas którego przedyskutujemy odwołania mitologiczne w "Nocy listopadowej" na tle sztuki i filozofii drugiej połowy XIX wieku i pierwszej połowy wieku XX.

W tym okresie odwoływanie się do mitologii stało się już anachronizmem i niełatwo było przyznać mu poważne miejsce w sztuce i myśleniu. W dawniejszej sztuce motywy mityczne służyły wyrażaniu treści świeckich, separując je od wątków religijnych. Na przełomie XIX i XX w. tego podziału nie dało się utrzymać i mitologiczny język stracił sens. Jednak w "Nocy listopadowej" odwołania do mitów są poważne i artystycznie uzasadnione. Muzyczny, operowy styl dramatu Stanisława Wyspiańskiego nawiązuje do projektu artystycznego Richarda Wagnera oraz filozofii Friedricha Nietzschego. Podobieństwa te nie są powierzchowne. Centralnym problemem Wagnerowskiej tetralogii jest "zmierzch bogów", a jego filozoficznym odpowiednikiem u Nietzschego jest "śmierć Boga". Obaj, kompozytor i filozof, opisują załamanie się organicznej relacji człowieka do wyższej rzeczywistości. Co ciekawe, próbują opisać ten proces z punktu widzenia owego świata wyższego: to bogowie Walhalli (Wagner), czy Bóg judaizmu i chrześcijaństwa (Nietzsche) doznają porażki w zetknięciu z ludzkim światem. Temu zjawisku odpowiada w "Nocy listopadowej" odstąpienie bogiń zwycięstwa od powstańców, a tym samym porażka Ateny, której wolność jest w wizji Stanisława Wyspiańskiego zespolona z losem Polski.

Podczas seminarium przedyskutujemy kilka tekstów, które rzucają światło na rozejście się świata nadprzyrodzonego i ludzkiego. Pójdziemy tropem oryginalnego badacza starożytnej religii, Waltera Otto, który broni twierdzenia o realności greckich bogów i analizuje dzieje zapomnienia o tej realności. Według niego, człowiek nie mógłby stać się tym, kim jest, bez epifanii, do której można aspirować. Realne przejawy wielkości były sensem Homeryckiej etyki, opartej na kulcie wielkości i dynamice aspiracji. Stopniowo została ona zastąpiona intelektualnym obrazem jedności i spójności cnót oraz pedagogiką nakierowana na optymalne pełnienie funkcji społecznych, na wykształcenie odpowiednich zbiorów umiejętności, zwanych cnotami. Proces ten pokazuje znakomicie Werner Jaeger w dziele "Paideia". Przejście od świata bogów i herosów do świata ludzi bada też - wzorem Waltera Otto - Wiesław Juszczak w pierwszej części cyklu "Pani na żurawiach".

Nawiązując do wymienionych autorów, przyjrzymy się "Nocy listopadowej" jako obrazowi wygasającej wielkości - zmierzchu bogów. Postaramy się znaleźć za Stanisławem Wyspiańskim zarodki upadku ducha wolności i heroizmu. Skupimy się na postaciach Pallas Ateny i na różnych rodzajach Nike. Pożyteczne będzie porównanie symboliki mitycznej Stanisława Wyspiańskiego z dionizyjską symboliką w malarstwie Jacka Malczewskiego. Podczas seminarium będziemy odnosić się do dzieł filozoficznych i literackich, dyskutując nad ich wybranymi fragmentami, których zestaw otrzyma każdy uczestnik.

Seminarium jest częścią programu wydarzeń do wystawy czasowej "Ikonosfera Wyspiańskiego. Noc listopadowa w Łazienkach Królewskich".

Robert Piłat - emerytowany profesor filozofii w latach 1988-2011 związany z Instytutem Filozofii i Socjologii PAN (jako jego wicedyrektor w latach 2000-2004), oraz w latach 2011-2024 z Wydziałem Filozofii Chrześcijańskiej UKSW. Autor m.in. książek "Umysł jako model świata", "Krzywda i zadośćuczynienie", "O istocie pojęć", "Aporie samowiedzy", "O rozsądku i jego szaleństwach" (Nagroda im. Józefa Tischnera 2020), "O pułapkach wiedzy", "Pojęcia i rozumienia świata", "Pochwała Rozalindy. Eseje szekspirowskie". Propagator dociekań filozoficznych z dziećmi; autor podręczników gimnazjalnych "Edukacja filozoficzna 1-3". Przez dwadzieścia lat autor cykli audycji poświęconych filozofii, literaturze i muzyce w Programie 2 Polskiego Radia, a w latach 2018-2019 serii telewizyjnej "Dziennik filozofia" w TVP Kultura. Publikuje systematycznie eseje na portalu Instytutu Mickiewicza Culture.pl. W zakresie filozofii teoretycznej zajmuje się teorią pojęć, podstawami samowiedzy i filozoficznymi aspektami teorii decyzji.