Wystawa "Virtuti Militari"
Poświęcona najwyższemu i najstarszemu polskiemu odznaczeniu bojowemu wystawa "Virtuti Militari" prezentowana była w Muzeum Łazienki Królewskie od 12 września do 11 grudnia 2019 r. Dzieje ustanowionego przez króla Stanisława Augusta orderu to opowieść o dramatycznych losach Rzeczypospolitej.
Wystawa "Virtuti Militari" w Podchorążówce odbywała się pod honorowym patronatem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a jej mecenasem był PZU (Mecenas Muzeum).
Virtuti Militari - najważniejsze odznaczenie bojowe
Order Virtuti Militari ustanowiony został przez króla Stanisława Augusta 22 czerwca 1792 r. Pomysłodawcą stworzenia odznaczenia był bratanek króla, książę Józef Poniatowski, który 18 czerwca 1792 r. dowodził wojskami Rzeczypospolitej w bitwie pod Zieleńcami, w wojnie polsko-rosyjskiej o obronę Konstytucji 3 maja. Ustawa Rządowa była owocem trzydziestoletnich starań reformatorskich ostatniego króla Polski.
Łazienki Królewskie - rezydencja Stanisława Augusta, twórcy Orderu i jego Wielkiego Mistrza, w której gościł i którą po śmierci monarchy odziedziczył książę Józef, współtwórca i kawaler Orderu - zaprezentowały wystawę poświęconą najwyższemu polskiemu odznaczeniu bojowemu w symbolicznym miejscu - murach Szkoły Podchorążych. To stąd 29 listopada 1830 r. Piotr Wysocki wyruszył pod Belweder na czele spiskowców, rozpoczynając walkę o odzyskanie niepodległości.
Historia Łazienek splata się z historią niepodległościowych aspiracji Polaków, nagradzanych najważniejszym polskim odznaczeniem bojowym. Od końca XVIII w., przez okres rozbiorów, Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego, aż do czasów II i III Rzeczypospolitej - na każdym z etapów polskiej walki o niepodległość, w powstaniach: kościuszkowskim, listopadowym, styczniowym, wielkopolskim i trzech śląskich, na frontach wojen napoleońskich czy obydwu światowych, Order Virtuti Militari nadawany był bohaterom narodowych zrywów. Wiele z tych osób, jak gen. Józef Bem, płk Piotr Wysocki, marszałek Józef Piłsudski czy gen. Bolesław Wieniawa-Długoszowski, związanych było z Łazienkami.
Wystawa "Virtuti Militari" to historia najstarszego polskiego odznaczenia wojskowego opowiedziana przez pryzmat losów kilkudziesięciu uhonorowanych nim postaci. Prezentowane były przyznane za szczególne zasługi na polu bitwy ordery, a także portrety narodowych bohaterów i związane z nimi archiwalne dokumenty, fotografie oraz pamiątki. Jednym z najcenniejszych obiektów była Gwiazda Krzyża Wielkiego Virtuti Militari marszałka Louisa Nicolasa Davout, niepokazywana dotąd w Polsce.
Wystawa przybliżyła sylwetki takich postaci, jak: Stanisław August, Józef Poniatowski, Tadeusz Kościuszko, Franciszek Ksawery Krasicki, Ambroży Skarzyński, Fryderyk August I, Jan Konopka, Aleksander Fredro, Kalikst Horoch, Benedykt Kołyszko, Piotr Wysocki, Józef Chłopicki, Franciszek Dzierżykraj-Morawski, Louis Archinard, Karol Anders, Adam Borkiewicz, Wacław Brzozowski, Witold Czaykowski, Włodzimierz Dembiński, Stanisław Durlej, Bolesław Wieniawa-Długoszowski, Ferdinand Foch, Louis Nicolas Davout, Zygmunt Grabowski, Joseph Joffre, Wacław Makowski, Philippe Pétain, Józef Piłsudski, Mieczysław Boruta-Spiechowicz, Stanisław Szeptycki, Józef Wiatr, Alphonse Juin, Władysław Anders, Zygmunt Bohusz-Szyszko, Władysław Broniewski, Adolf Bocheński, Józef Bocheński, Lucjan Janiszewski, Ludomir Białecki, Kazimierz Dworak, Aleksander Gabszewicz, Antoni Grudziński, Eugeniusz Hinterhof, Julian Kowalski, John Alexander Kent, Edward Śmigły-Rydz, Nikodem Sulik, Mieczysław Sawicki, Mirosław Świeściak, Stanisław Sosabowski, Michał Sokolnicki, Władysław Ostrowski, Jan Michałowski, Stanisław Bogdan Mączyński, Jan Michałowski, Zygmunt Podhorski, Zbigniew Gustaw Bobiński, Tadeusz Stefan Alf-Tarczyński i Józef Kordian Zamorski.
Początki Virtuti Militari
Pomysł utworzenia specjalnego odznaczenia o charakterze wojskowym nie był pod koniec XVIII w. czymś nowym. W tym czasie w Europie istniały już tego rodzaju ordery. Pierwszym z nich był francuski Order Świętego Ludwika, nadawany od 1693 r. W 1736 r. w Elektoracie Saksonii ustanowiono Wojskowy Order Świętego Henryka; w 1740 r. w Prusach - Order Pour le Mérite, zaś w 1750 r. w Austrii - Order Elżbiety Teresy, przekształcony w 1757 r. w Order Marii Teresy, zwany także Orderem Wojennej Zasługi. W 1759 r. w Wirtembergii ustanowiony został Order Wojskowej Zasługi. Odznaczenia te nadawane były przede wszystkim za zasługi i wierność tronowi oraz dynastii panującej. Otrzymać je mogli wyłącznie oficerowie wywodzący się ze stanu szlacheckiego. Na tym tle Order Virtuti Militari, którym odznaczani byli zarówno oficerowie, jak i szeregowi żołnierze, był czymś wyjątkowym.
Pierwsze odznaczenia, potwierdzone królewskim podpisem datowanym na 22 czerwca 1792 r., otrzymali oficerowie i żołnierze, którzy wyróżnili się w zwycięskiej bitwie pod Zieleńcami (18 czerwca 1792 r.). Potem uhonorowano bohaterów starć pod Dubienką (18 lipca 1792 r.) Za obie bitwy oraz wojnę polsko-rosyjską przyznano łącznie: 1 Krzyż Komandorski; 86 Krzyży Kawalerskich (w tym medale złote) i 439 Krzyży Srebrnych (w tym medale srebrne).
Strona graficzna i wygląd "znaków militarnych", nadawanych przez monarchę, były typowe dla epoki. Pierwotnie stworzono owalne medale ze złota i srebra, w oparciu o projekt nadwornego medaliera królewskiego Jana Filipa Holzhaeussera, które odlane zostały w Mennicy Warszawskiej. Dekorowani własnym sumptem przerabiali je na krzyże "na czarno szmelcowane" (tj. emaliowane) - jak pisano na patentach wręczanych odznaczonym.
Virtuti Militari a dążenia niepodległościowe
Po drugim rozbiorze państwo, liczące zaledwie 200 tys. km kw. i cztery miliony mieszkańców, ponownie utraciło suwerenność wywalczoną w trakcie Sejmu Wielkiego. W marcu 1794 r. Tadeusz Kościuszko dał Polakom sygnał do walki powstańczej.
Okres Insurekcji nie był najpomyślniejszy dla niedawno ustanowionego odznaczenia - Kościuszko, najwyższy naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej, nie przyjął przesłanych przez Stanisława Augusta 130 medali Virtuti Militari. Było to prawdopodobnie konsekwencją braku zrozumienia opinii publicznej dla przystąpienia króla do Targowicy i niechęci do rozdawania orderu kojarzonego ze Stanisławem Augustem.
Kościuszko odesłał do mennicy 109 srebrnych orderów, a 21 złotych kazał przetopić na obrączki z wygrawerowanym napisem: "Ojczyzna Obrońcy Swemu", które przyznawał jako nagrodę za męstwo w boju.
Po klęsce powstania kościuszkowskiego Rzeczpospolita znikła z map świata - do końca rozgrabiona przez Rosję, Prusy i Austrię. Szansę na odrodzenie choćby części polskiej państwowości przyniósł Napoleon, który pokonał po kolei wojska wszystkich trzech zaborców. Marzenia ziściły się jesienią 1806 r., kiedy cesarz Francuzów zezwolił na powstanie Księstwa Warszawskiego. Nadana przez Napoleona konstytucja, wzorowana na ustroju porewolucyjnej Francji, nie tylko przyniosła ożywcze reformy społeczne, lecz także przywróciła przedrozbiorowe odznaczenia, w tym Order Krzyża Wojskowego. W Księstwie Warszawskim nadano: 2 Krzyże Wielkie, 10 Krzyży Komandorskich, 501 Krzyży Kawalerskich, 923 Krzyże Złote i 1130 Krzyży Srebrnych.
Po kongresie wiedeńskim (1815 r.) i utworzeniu zależnego od Rosji Królestwa Polskiego order, przy zachowaniu statutu, otrzymał nazwę Order Wojskowy Polski. Odznaczenie nadawano uczestnikom kampanii 1812, 1813 i 1814 r. Proces ten zakończono ok. 1820 r.
Kiedy wybuchło powstanie listopadowe, wznowiono przyznawanie orderu, który uchwałą Sejmu z 19 lutego 1831 r. otrzymał nazwę Order Virtuti Militari. Podczas zrywu nadano: 1 Krzyż Komandorski, 105 Krzyży Kawalerskich, 1794 Krzyże Złote oraz 1973 Krzyże Srebrne. Po klęsce powstania listopadowego ówczesny car Rosji Mikołaj I zniósł order, a rozkazem z 12 stycznia 1832 r. zdegradował go do rangi rosyjskiej odznaki, którą nagradzano carskich żołnierzy, tłumiących powstanie listopadowe.
Po odzyskaniu niepodległości, w listopadzie 1918 r., Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej na mocy ustawy z 1 sierpnia 1919 r. przywrócił order ustanowiony w 1792 r. przez króla Stanisława Augusta, nadając mu nazwę Orderu Wojskowego Virtuti Militari.
Order przyznawano dekretem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego na wniosek Kapituły Tymczasowej Orderu, która powołana została 1 stycznia 1920 r. W nowej Kapitule Stałej, utworzonej w 1922 r., zajęto się zmianą ustawy z 1919 r. oraz nową wersją statutu. 25 marca 1933 r. prezydent Ignacy Mościcki podpisał ustawę o Orderze Wojennym Virtuti Militari. Stanowiła ona: "Order Wojenny Virtuti Militari jest nagrodą wybitnych czynów wojennych, połączonych z całkowitą ofiarnością, w myśl hasła Honor i Ojczyzna".
W II RP nadano łącznie 8389 Orderów Wojennych Virtuti Militari, w tym również cudzoziemcom.
Bohaterska obrona kraju podczas wybuch II wojny światowej w 1939 r. była asumptem dla kolejnych odznaczeń. Pierwsza oficjalna dekoracja w Polskich Siłach Zbrojnych odbyła się na terenie Wysp Brytyjskich. Generał Władysław Sikorski jako Naczelny Wódz stał na stanowisku, że za przegraną kampanię 1939 r. nie należy nadawać Krzyży Virtuti Militari. Dopiero kampania francuska 1940 r. sprawiła, że orderem znów zaczęto honorować za szczególne zasługi na polu walki. Po ewakuacji wojska polskiego do Wielkiej Brytanii odznaczenie nadawano żołnierzom PSZ oraz Związku Walki Zbrojnej, a następnie Armii Krajowej. Wyróżnianie leżało w gestii Naczelnego Wodza.
Udział Polaków w walkach na wszystkich frontach II wojny światowej zmusił władze wojskowe do unormowania spraw nadawania odznaczenia. 15 października 1943 r. Naczelny Wódz gen. Kazimierz Sosnkowski powołał Kapitułę Orderu Wojennego Virtuti Militari. Nadania orderu do końca wojny dotyczyły tylko klas V i IV. Wyższe stopnie miały być przyznawane po wojnie.
Zakończenie akcji odznaczeniowej za II wojnę światową dla Polskich Sił Zbrojnych nastąpiło 1 grudnia 1947 r. Od 1939 do 1947 r. nadano 2 Krzyże Komandorskie, 6 Kawalerskich, 138 Złotych oraz 4299 Srebrnych. Pozostałe oznaczenia za czyny bojowe w czasie II wojny światowej przyznawane były przez władze państwowe na uchodźstwie.
W kraju prawo do nadawania orderu szybko przyznali sobie komuniści. PKWN dekretem z 22 grudnia 1944 r. anektował Krzyż Virtuti Militari do systemu orderowego komunistycznej Polski. Zniesiono Zgromadzenie Kawalerów, kapitułę oraz pensję orderową. Odmienny był także awers orderu, na którym orła pozbawiono korony oraz atrybutów królewskich. W 1945 r. komunistyczne władze odznaczyły najwyższym orderem I klasy radzieckich marszałków i generałów, m.in. Aleksieja Antonowa i Nikołaja Bułganina, Iwana Koniewa, Konstantego Rokossowskiego oraz Gieorgija Żukowa. W 1976 r., w proteście przeciw odznaczeniu przez władze PRL sowieckiego przywódcy Leonida Breżniewa orderem I klasy, przedwojenni dowódcy wojskowi złożyli na Jasnej Górze swoje Ordery Virtuti Militari.
Po zmianach ustrojowych, w 1992 r. orderowi przywrócono pierwotny wygląd z okresu II Rzeczypospolitej. Ponownie nadano mu nazwę Order Wojenny Virtuti Militari i powołano Kapitułę Orderu Wojennego Virtuti Militari. Określono również szczegółowe kryteria nadawania (tylko przez prezydenta RP), podobnie jak w ustawie z 25 marca 1933 r.
W 227-letniej historii Orderu Virtuti Militari uhonorowano nim ponad 26 tys. osób.
Wystawie "Virtuti Militari" towarzyszył specjalny program edukacyjny: oprowadzania, warsztaty połączone ze zwiedzaniem oraz lekcje muzealne dla szkół.
WARSZTATY DLA MŁODZIEŻY I DOROSŁYCH "HISTORIE ZASŁUŻONYCH"
"NASZE VIRTUTI MILITARI". CZYTANIE PERFORMATYWNE DIALOGU Z KOMENTARZEM JĘZYKOWYM I HISTORYCZNYM
