Nō - japoński teatr klasyczny

Dr Jakub Karpoluk, adiunkt na Wydziale Kultury Japonii oraz Wydziale Sztuki Nowych Mediów PJATK,
wykładowca Instytutu Sztuki PAN

Nō- (能 - jap. umiejętność, talent, sztuka) to jeden z trzech (obok bunraku i kabuki) rodzajów japońskiego teatru klasycznego. Jest to teatr poetycki i muzyczny. U jego korzeni legły wcześniejsze formy widowiskowe, chińskie i japońskie, sakralne i świeckie, m.in.: dengaku, sarugaku, tańce kuse mai.

Klasyczna forma teatru nō, powstała za życia Zeamiego (1364-1444), protoplasty rodu Kanze i przetrwała do naszych czasów, oczywiście ulegając wielu przemianom. Zeami - aktor, dramatopisarz i autor traktatów teoretycznych pozostaje po dziś dzień najważniejszym prawodawcą sztuki dramatycznej nō.

Dramat

Oś dramatu - yōkyoku stanowi przemiana zachodząca we wnętrzu głównego bohatýra, sprowadza się ona do ujawnienia kim on na prawdę jest. Dramaty dzielą się na pięć kategorii: kamimono (o bogach), shuramono (o duchach zmarłych wojowników), katsuramono (o kobietach), monoguruimono (o szaleńcach i osobach z dawnych opowieści), i kichikumono (o demonach). Niegdyś widowiska składały się z pięciu granych w tym właśnie porządku dramatów, przedzielonych farsami kyōgen - komicznymi interludiami. Taki program określano mianem gobandate, dzisiaj, jednak w jednym programie, zwykle gra się trzy spektakle nō i jedną farsę kyōgen.

Aktorzy, muzycy i przestrzeń sceniczna

Tradycyjnie występować na scenie mogli wyłącznie mężczyźni, w ostatnich dekadach dopuszczono do zawodu kobiety. Aktor główny to shite - osoba działająca, protagonista. tylko on występuje, prawie zawsze, w masce - omote, rzadko z odsłoniętym obliczem (jest to możliwe gdy wiek aktora oraz jego płeć odpowiada wiekowi oraz płci granej przez niego postaci).

Do dzisiaj istnieje pięć głównych rodów, szkół aktorów shite: Kanze, Hōshō, Komparu, Kongō i Kita. Przestrzeń sceniczna składa się z zadaszonej butai - sceny oddzielonej od widowni pasem żwiru, na tylnej ścianie sceny (tzw. kagamiita) namalowany jest wizerunek rozłożystej sosny matsu - symbolu długowieczności. Shite nakłada maskę w kagami no ma - pokoju zwierciadlanym (niewidocznym dla widzów), następnie pod podniesioną kurtyną - agemaku przechodzi pomostem hashigakari (wzdłuż niego w pasie żwiru zasadzone są trzy sosenki) na scenę (pomost jest po lewej stronie sceny, patrząc od widowni). Na prawej ścianie sceny, znajduje się drugie wejście - kiridoguchi (wys. 1 m.), obok niego namalowane są pnie bambusowe. Całość konstrukcji jest wykonana z drzewa cyprysowego. Aktorowi głównemu towarzyszy i toczy z nim dialog waki - aktor poboczny, każdemu z nich może towarzyszyć jeden lub dwóch pomocników - tsure (odpowiednio: shitezure i wakizure). Kostiumy aktorów są wielobarwne, wzorowane na strojach dworskich z XV-XVI wieku. W przedstawieniu biorą także udział muzycy - hayashikata (trzy lub cztery osoby) i chór - jiutai (od sześciu do dziesięciu osób), śpiewają w nim aktorzy shite tej samej szkoły co aktor główny, chór siedzi po prawej stronie sceny, od widowni, sprawuje funkcję narratora i niekiedy przejmuje partie shite. Akcji scenicznej towarzyszy akompaniament muzyczny: nōkan - fletu, kotsuzumi - małego bębna ręcznego, ōtsuzumi - dużego bębna ręcznego oraz taiko - bębna pałkowego, instrumentaliści siedzą z tyłu sceny głównej. Muzycy sekcji rytmicznej, oprócz gry, znaczą także frazy głośnymi okrzykami - kakegoe.

Artyści nō rozpoczynają naukę będąc dziećmi, uczą ich biologiczni, bądź przybrani ojcowie, zawód i kunszt podlegają bowiem dziedziczeniu w obrębie rodu, trening trwa przez całe życie. Zachowanie wszystkich osób na scenie charakteryzuje godność i szczególny ceremonialny charakter. Podstawą gry aktorskiej jest ekspresja ciała, wszelki ruch sceniczny ma dokładnie ustaloną, w obrębie każdej szkoły, choreografię, ponadto ekspresja głosu - śpiew i melodeklamacja oraz ekspresja maski, wszystko także dokładnie ustalone. Podstawowym pojęciem w technice ruchu jest kamae czyli postawa zasadnicza, w której aktor musi pozostawać przez cały niemal spektakl. Ruch sceniczny można podzielić na jednostkowe gesty - kata, aktor używa prostych rekwizytów, pośród których najważniejszym jest wachlarz - ōgi, będący przedłużeniem ręki, i wyrażający wszysto co człowiek może wyrazić gestem dłoni: uderzenie, wskazanie, ocieranie łez, obraz, naczynie i przedmiot myśli.

Konwencja

Nō jest teatrem konwencji. O inscenizacji decyduje tradycja przyjęta w danej szkole oraz wskazówki zawarte pośrednio w tekście dramatu. Do pewnego stopnia funkcje reżyserskie sprawuje  główny aktor shite. Wszyscy artyści nie próbują sztuk razem, zbierają się na próbę tylko raz przed samym spektaklem (tzw. mōshiawase), ćwiczą swoje partie oddzielnie. Dzięki temu każde przedstawienie ma niepowtarzalny charakter. Oprócz zawodowych artystów, nō uczą się także amatorzy, stanowiący trzon widowni teatralnej oraz występujący okazjonalnie w przedstawieniach.