Paryska maman ostatniego króla

Marie-Thérèse Rodet urodziła się w 1699 roku, a więc od swojego przyszłego protegowanego była starsza o 33 lata. Wcześnie straciła oboje rodziców. Do zamążpójścia w wieku zaledwie 14 lat pozostawała na wychowaniu babki. Jej mąż, Franciszek Geoffrin, miał w chwili ślubu lat 48. Jego niewątpliwą zaletę stanowiła posada głównego kasjera w manufakturze luster w Saint-Gobain. Było to zajęcie bardzo dochodowe. Z czasem Franciszek Geoffrin stał się też głównym akcjonariuszem tego przedsiębiorstwa, które przynosiło wielkie zyski w czasach ogólnoeuropejskiej mody na francuskie towary luksusowe. Mamy więc do czynienia z bardzo zamożną, ale niewątpliwie mieszczańską rodziną.

Już w latach 1727–1730 pani Geoffrin gości u siebie, to znaczy w paryskiej rezydencji przy ulicy Saint-Honoré, grono wybitnych intelektualistów takich jak Monteskiusz – autor Listów perskich, a później sławnego dzieła O duchu praw, oraz Fontenelle i de Saint-Pierre. Owe spotkania towarzyskie w wybranym, doborowym gronie nabrały rozmachu i regularności od roku 1749, gdy pan Geoffrin pożegnał się ze światem w wieku 81 lat, a jednocześnie zmarła sąsiadka i przyjaciółka naszej bohaterki, Claudine de Tencin, „użyczając” tym samym jej swoich gości. Status wdowy dawał pani Geoffrin samodzielność w dysponowaniu pieniędzmi i czasem. Od tej chwili poświęciła się ona całkowicie prowadzeniu salonu.

Nie był to jej oryginalny pomysł. Już w XVII wieku kobiety ze sfery francuskiej arystokracji prowadziły w Paryżu spotkania nazwane znacznie później salonami. W wieku następnym, w czasach oświecenia, zgromadzenia owe zyskały na znaczeniu, gdy wzrosło społeczne uznanie dla wiedzy wszelkiego rodzaju. Salony były miejscem spotkania elit intelektualnych i artystycznych, często o mieszczańskim rodowodzie, ze śmietanką towarzyską, na którą składała się arystokracja dworska i ta sprawująca najwyższe urzędy w monarchii francuskiej. Historycy kultury podkreślają wielkie znaczenie tych nieformalnych instytucji dla rozwoju formacji kulturowej zwanej oświeceniem. Podczas tych na pozór jedynie towarzyskich spotkań dochodziło – dzięki rozwiniętej sztuce prowadzenia rozmowy, a więc konwersacji – do wymiany poglądów, twórczych sporów, rodzenia się nowych pomysłów na dzieła filozoficzne, literackie i plastyczne. Kres świetności salonów położyła dopiero rewolucja, pozbawiając środowisko arystokracji dawnego wpływu.

Marie-Thérèse Geoffrin wpisała się zatem w zjawisko funkcjonujące już w kulturze francuskiej. Prowadzenie salonu zapewne podwójnie zaspokajało jej ambicje. Dzięki temu zajęciu owa mieszczka stykać się mogła z dość dotąd hermetycznym środowiskiem arystokracji i mieć przynajmniej iluzję wpływu na kręgi władzy w Wersalu. Z drugiej strony mogła uważać się za mecenaskę twórczości artystycznej. Z czasem doszedł trzeci element przynoszący jej satysfakcję z salonowej działalności, a mianowicie korespondencyjne powiązania i osobiste spotkania z koronowanymi głowami, wśród których był król Stanisław August.

Niewątpliwie najbardziej znanym Polakiem, który odwiedził Paryż w drugiej połowie XVIII wieku, był Stanisław Antoni Poniatowski, późniejszy władca Rzeczypospolitej. Spędził on w stolicy Francji pół roku na przełomie lat 1753–1754. Wrażenia z tego pobytu zawarł w spisanych po latach po francusku pamiętnikach [1]. Jego opis podróży do Francji ogranicza się w zasadzie do stolicy tego kraju i do dwóch podmiejskich rezydencji dworu królewskiego – Wersalu i Fontainebleau. Mało w nim wzmianek o mieście jako takim, o jego architekturze, osobliwościach, a przede wszystkim o mieszkańcach. Przedmiotem opisu są w głównej mierze ludzie – postacie życia towarzyskiego, osobistości publiczne; przedmiotem refleksji zaś – obyczaje elity i relacje międzyludzkie. Miejsce obserwacji to najczęściej salon pani Geoffrin (zwany też czasem jej „królestwem”) mieszczący się przy ulicy Saint-Honoré, gdzie podczas środowych wieczorów pojawiał się „cały” Paryż. Za tym określeniem kryli się przede wszystkim ludzie pióra i arystokratyczna śmietanka towarzyska. Poniatowski, wówczas jako starosta przemyski, pojawił się przy ulicy Saint-Honoré zarekomendowany przez swojego ojca, Stanisława, który znał Paryż od czasów posłowania w tym mieście w imieniu Augusta III w latach 1741–1742. Wiele świadczy o tym, że pani Geoffrin żywiła (jakąś) słabość do starszego Poniatowskiego, część tego uczucia potem przenosząc na jego syna. Na kartach pamiętników król skreślił sugestywny portret swojej znacznie od siebie starszej gospodyni, a przy okazji jej córki:

(…) musiałem po trzech dniach wracać do Paryża [z Pontoise – P.U.] z panią de la Ferté-Imbault, już wtenczas trochę głuchą, wielomówną i żartującą ze swej gadatliwości, a w gruncie dobrą i miłą osobą. Mieszkała ona razem ze swą matką, której jest jedynaczką, a która robi jej wiele dobrego i szanuje ją prawdziwie, ale nie lubi wcale jej towarzystwa. Pani Geoffrin mówiła mi nieraz: „Moja córka ma dobry charakter i rozum, ale nadajemy się do siebie jak koza i karp”, toteż, lubiąc obydwie, rad byłem szczerze nie widzieć ich razem, bo pani Geoffrin w dobrym humorze i ta sama pani Geoffrin zamglona jakimś kaprysem to jak najpogodniejsze niebo w najszczęśliwszym klimacie i groźna zawierucha sfer najmniej umiarkowanych. Niezwykła ta kobieta otoczona od lat czterdziestu wyłącznym prawie uszanowaniem wszystkich niemal osób świecących we Francji zasługą, talentem lub pięknością, zawdzięcza to urokowi swego umysłu, usługom przez się oddawanym z gorącym sercem a z rzadką zręcznością i licznym prawdziwie szlachetnym postępkom. (…) Licząc już lat siedemdziesiąt, chodzi piechotą, pisze, służy przyjaciołom, łaje ich nawet i tyranizuje z taką żywością, jak przed trzydziestu laty. Największą ma pretensję do głębokiej znajomości ludzi, a chociaż w tym, jak i w kwestiach artystycznych zdarzało jej się mylić, biada człowiekowi, który by jej dał poczuć, że złapał ją na podobnej omyłce. Nadzwyczajna żywość szczególną nadaje siłę jej pochwałom i naganom, unosi ją nieraz, a jednak pomimo całej żywości pani Geoffrin umiała zawsze sprawować się dobrze, utrzymać interesa w porządku i nawet zręcznie zjednywać sobie możnych tego świata oraz wszelkiego rodzaju znakomitości.

[1] Zob. np. Pamiętniki króla Stanisława Augusta. Antologia, wybór tekstu Dominique Triaire, wstęp Anna Grześkowiak-Krwawicz, przeł. Wawrzyniec Brzozowski, red. Marek Dębowski, Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, Warszawa 2013.

Dla młodego polskiego magnata obyczajowość mieszkańców Paryża była niekiedy zaskakująca, ale dzięki obserwacjom mógł on oswoić się z odmiennością, nieznaną mieszkańcom polskich oraz litewskich dworów szlacheckich i pałaców magnackich:

Nie mogę sobie odmówić tu wzmianki o pewnym człowieku zbyt dziwnym, by można go było pominąć. Jest nim książę de Gèvres, ówczesny gubernator Paryża. Zostałem mu przedstawiony w południe. Leżał w łóżku, którego firanki, z obu stron podniesione, przywiązane były do ściany, jakby u kobiety zaczynającej już przy końcu słabości przyjmować gości u siebie. Miał lat 60, nosił czepiec kobiecy zawiązany pod brodą i w danej chwili robił czółenkiem jakąś robótkę. I ten człowiek dawniej prowadził wojnę, a zniewieściałe jego nawyknienia nie dziwiły nikogo, owszem, ogół był zeń zadowolony.

Obserwacja tego oryginała doprowadziła Poniatowskiego do refleksji: „Powiedziałem sobie: »człowiek podróżuje po to, aby u innych widzieć to, czego u siebie nie może zobaczyć, pozory zaś mylą i trzeba nauczyć się nie dziwić niczemu«”.

Uwagę przyszłego polskiego króla przykuł również książę Conti, którego aspiracje do polskiej korony legły u podstaw tak zwanego sekretu Ludwika XV, czyli równoległego odgałęzienia do oficjalnej dyplomacji francuskiej:

Przez pewien przeciąg czasu książę Conti stale, co tydzień, pracował z królem bez najmniejszego w tym udziału ministrów, nie bardzo mu podobno zazdroszczących tego, bo przewidywali, że zbieg rozmaitych okoliczności nie pozwoli temu księciu osiągnąć polskiej korony. Wtedy jednak tak był zajęty tą myślą, że jakiś żartowniś powiedział, że książę Conti w trzy dni po sądzie ostatecznym jeszcze będzie przemyśliwał nad sposobami zostania królem polskim. Postanowił sobie okazywać jak największą uprzejmość każdemu Polakowi przybyłemu do Francji. Dla mnie też był najłaskawszym, co pozwoliło mi go widywać często i z bliska. Pomimo zasad popularnych, jakimi zrazu się popisywał, zdradzał czasem w sobie rysy charakteru pokazujące, że Polska miałaby w nim króla, który chciałby być panem w całym znaczeniu tego wyrazu. Zresztą w towarzystwie uprzejmy i miły, lubiący wesołość, wygodę i liczne u siebie zebrania, w rozmowie wydał mi się człowiekiem nie tylko dużo umiejącym, ale nawet pracowitym i pilnym; chociaż wielu ludzi we Francji nie lubiło go, widząc w nim niedobry charakter, prawie wszyscy jednak przyznawali mu wyższe zdolności i talenta. Najdziwniejszym zdawało mi się, że chociaż wszyscy przypisywali mu podczas wojny najzuchwalsze projekty, niektórzy powątpiewali jednak o jego osobistej dzielności.

Obowiązki towarzyskie, którym podlegał młody Poniatowski, były czasem dla niego uciążliwe, jak na przykład nielubiana przez niego gra w karty. Skarżył się nawet, że „co wieczór wracałem znużony do domu i czułem, że się ostatecznie nudzę; zmieniło się to jednak, i kiedy po pięciu miesiącach odebrałem rozkaz udania się do Anglii, spostrzegłem, że żal mi przecie rozstawać się z Paryżem”.

Wydaje się więc, że na koniec swojego pobytu w Paryżu Poniatowski zdał sobie sprawę z rzeczy, które go tam uwiodły. Tak reasumował swoją wizytę we Francji:

Zdaje mi się, iż kobiety francuskie pomimo całej swej pozornej lekkości, więcej mają gruntu w charakterze od mężczyzn, a że powabem ukształcenia przewyższają wszystkie inne kobiety, że stroje, mody wszelkie, wynalazki rozkoszy i gustu podwajają niejako ich życie, więc niepodobna prawie uniknąć czarownego ich wpływu, któremu w końcu najsurowsze ulegają dusze, i nie zapragnąć żyć wpośród narodu nieraz serdecznego a łatwego w pożyciu i prawie zawsze wesołego, gdzie lud jest prawdziwie dobry, mieszczaństwo pracowite i przemyślne, i gdzie, przy całej powierzchownej lekkości, napotyka się mnóstwo najszanowniejszych w każdym rodzaju przykładów.

Pochwały te Poniatowski konkluduje w sposób całkowicie zbieżny z opinią sformułowaną przez francuskich emigrantów, którzy pół wieku później odwiedzili Polskę, na przykład uciekających przed rewolucją księży Pierre’a-Nicolas’a Anota i François Malfillâtre’a:

(…) dodać do tego należy rodzaj powinowactwa w dobrych i złych skłonnościach, jakiemu zawdzięczamy ściślejszą między Polakami i Francuzami sympatię, bardzo oczywistą i dawno stwierdzoną, i której zaprzeczyć również niepodobna, jak i antypatii Polaków do swoich sąsiadów. Była ona i dla mnie jednym więcej argumentem na korzyść Paryża.

Efektem korespondencyjnych namów ze strony Stanisława Augusta była wizyta pani Geoffrin w Warszawie w 1766 roku. Opis tych triumfalnych, ale też niepozbawionych napięć i burz odwiedzin znalazł się na kartach pamiętników Stanisława Augusta. Wizyta ta mogła mieć jakiś związek z uznaniem wyboru Poniatowskiego na tron Polski przez Francję, długo mu tego odmawiającą. Francuzi uważali bowiem nie bez racji, że jego elekcja nie była wolna ze względu na obecność wojsk rosyjskich wokół Warszawy. Oficjalne uznanie przez Ludwika XV wyboru Stanisława Augusta na króla Rzeczypospolitej przywiózł do Warszawy poseł francuski w Berlinie, markiz Louis Gabriel de Conflans, dopiero 22 czerwca 1766 roku. Stanisław August przyjął go na audiencji rano, a popołudniu tego dnia witał już w progach Zamku Królewskiego panią Geoffrin. O ile wizycie owej damy poświęcił dwa akapity swoich pamiętników, o tyle o audiencji markiza de Conflans nie wspomniał w nich w ogóle. Tymczasem zbieżność ta może budzić wątpliwości, czy podróż pani Geoffrin miała czysto towarzyski cel, jak utrzymuje w pamiętnikach król. Twierdzi on na ich kartach, że maman przybyła do Warszawy tylko po to, aby go widzieć i ze względu na żywione przez nią wobec Poniatowskiego uczucia. Autor najnowszej monografii pani Geoffrin, Maurice Hamon [1], odnotowuje krążące po Paryżu pogłoski o jakimś sekretnym celu misji owej damy w roku 1766. Jednak nie odnosi się do nich krytycznie. Nie miał bowiem do tego podstawy, nie sięgając do francuskich (a może także innych?) archiwów dyplomatycznych. Kwerenda w nich pozwoliłaby może wyjaśnić, czy istniała jakaś zbieżność pomiędzy przyjazdem do Warszawy wiekowej damy i francuskiego dyplomaty z Berlina. Na podstawie obecnego stanu badań nie można tego wykluczyć, jeśli weźmie się pod uwagę bywanie w salonie przy ulicy Saint Honoré osobistości z kręgu polityki i dworu wersalskiego, a także charakter korespondencji Stanisława Augusta z panią Geoffrin. Widać w niej wyraźnie zamiar króla trafiania ze swoim przekazem za pośrednictwem maman do kręgów kształtujących politykę zagraniczną Francji. Na inny niż czysto towarzyski cel tego wojażu wskazywałoby też okazałe przyjęcie zgotowane w Wiedniu francuskiej animatorce życia kulturalnego w jej drodze powrotnej do Paryża przez cesarzową Marię Teresę i kanclerza Kaunitza. Odpowiedzi na te pytania nie znajdziemy, chyba nie przypadkiem, w pamiętnikach polskiego monarchy.

Stanisław August przyjął panią Geoffrin iście po królewsku. Urządzono jej apartament w sposób naśladujący jej „królestwo” przy ulicy Saint Honoré. W kilka tygodni później doszło jednak do napięć pomiędzy gospodynią a gospodarzem. Ta pierwsza czuła się trochę zaniedbywana przez króla, który poświęcał się wówczas także innym zajęciom w związku ze zbliżającym się sejmem. Dały o sobie też znać dworskie intrygi. Zazdrosny o kontakty z paryską damą był wuj króla – wojewoda ruski August Czartoryski. Był to czas narastającego politycznego napięcia między młodym władcą a jego starymi wujami – Augustem i Michałem Czartoryskimi. Królewski pamiętnikarz opisuje nieznośne humory Pani Goeffrin, które o mało co nie zmusiły go do skrócenia jej wizyty. Jedynie wzgląd na wpływ gościa na zagraniczną opinię publiczną powstrzymać miał króla przed tym krokiem. Ostatecznie spór został załagodzony, a dama spędziła w Warszawie dwa miesiące, wyjeżdżając 13 września 1766 roku. Stanisław August przypisuje zaistnienie owego sporu intrygom wuja Augusta Czartoryskiego. On to, z właściwą mu podobno przewrotnością, wykorzystał drażliwość Francuzki na punkcie swojego poczucia gustu. „Król sam niewiele ma gustu, rzec miał jej Czartoryski, ale jeszcze się z innymi w tej materii spiera – tak iż nawet o pani wspomniał, że ci go nie staje”. Obciążenie Czartoryskiego odium za scysję z drażliwą starszą panią nie dziwi, jako że lejtmotywem królewskich memuarów jest obwinianie obydwu wujów ich autora o wszelkie spotykające go polityczne trudności, przeszkody i komplikacje. Nie ma jednak powodu, aby bezkrytycznie wierzyć koronowanemu pamiętnikarzowi. Pozostaje więc zadaniem dla przyszłych badaczy sprawdzenie, czy to dysputa o artystycznym guście ochłodziła na pewien czas stosunki między Stanisławem Augustem a jego maman i czy jedynie wewnętrzne animozje z rodzinnym „zapleczem” króla na to wpłynęły.

Po powrocie do swojego „królestwa” pani Geoffrin rozgłaszała wszędzie, że jej pobyt w Polsce był niezmiernie udany. Na takim właśnie propagandowym przekazie zależało Stanisławowi Augustowi, a więc z jego perspektywy wizyta starszej pani osiągnęła pożądany skutek, niezależnie od konieczności znoszenia jej dąsów.

Pani Geoffrin szczyciła się zresztą kontaktami ze Stanisławem Augustem do tego stopnia, że zazdrosna o nie pani du Deffand, sama znana z prowadzenia wpływowego paryskiego salonu, nazwała ją złośliwie „polską królową matką”. Było to o tyle uprawnione, że w chwili objęcia tronu protegowany pani Geoffrin pozbawiony był już swoich naturalnych rodziców.

[1] Maurice Hamon, Madame de la Ferté-Imbault. Philosophe et femme d’affaires à la cour de Louis XV, Perrin, Paris 2011.