Popiersie Diany

Aneta Czarnecka
Muzeum Łazienki Królewskie

Król Stanisław August, jeden z najwybitniejszych mecenasów i kolekcjonerów sztuki w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej, w ciągu ponad 30 lat panowania zgromadził znaczącą kolekcję malarstwa, rzeźby, grafiki i numizmatów, europejskich i polskich artystów. W połączeniu z architekturą Łazienek tworzyła ona dzieło totalne, mające w myśl królewskiej idei z 1792 r. stać się pierwszym publicznym, nowoczesnym muzeum (Tadeusz Zielniewicz, Izabela Zychowicz, Rezydencje królewskie, Olszanica 2015, s. 159-165).

Monarcha, budując kolekcję sztuki, zamawiał zarówno rzeźby marmurowe, jak i kopie gipsowe najsłynniejszych dzieł starożytnych i nowożytnych. Od początku swego panowania pozyskiwał prace najwybitniejszych współczesnych rzeźbiarzy. Posiadał on w swej kolekcji dzieła głównych przedstawicieli osiemnastowiecznej rzeźby francuskiej, w kopiach bądź w oryginale. Były to m.in. prace Edmégo Bouchardona, Jeana-Baptisty Pigalle’a czy Murice’a Falconeta, zakupił także dzieła dłuta Jean-Jacques’a Caffieriego. Jedną z najcenniejszych w jego kolekcji była rzeźba przedstawiająca rzymską boginię Dianę autorstwa Jean-Antoine'a Houdon'a (1741-1828), francuskiego rzeźbiarza zaliczanego do najwybitniejszych twórców przełomu XVIII i XIX w. Król "Stanisław August cenił współczesną francuską plastykę i szukał w niej także związków z antykiem" (Tadeusz Mańkowski, Rzeźby zbioru Stanisława Augusta, Kraków 1948, s. 24), a Houdon świadomie odwoływał się do dawnych wzorów i być może najlepiej z francuskich rzeźbiarzy XVIII w. rozumiał klasyczny ideał (H. H. Arnason, Sculpture by Houdon. A loan exibition, Worcester Art Museum, 1964, s. 7).

 Już od końca XVIII w. "najpiękniejsza perła Łazienkowskich rzeźb, a mianowicie Diana dłuta znakomitego rzeźbiarza francuskiego Houdon'a"(Lech Niemojewski, Łazienki Królewskie, Warszawa 1923, s. 46) dekorowała wnętrza rezydencji Stanisława Augusta w Łazienkach Królewskich. Warszawskie popiersie ukazuje boginię z głową zwróconą w prawą stronę i patrzącą przez ramię. Jej tors diagonalnie przecina wąski pasek. Włosy ma ułożone i spięte u czubka głowy, ozdobione dwoma półksiężycami. Jej gładka powierzchowność, prosty nos, obojętne spojrzenie i zaczesane do tyłu włosy odwołują się do najsłynniejszych klasycznych pierwowzorów, zwłaszcza do słynnej rzymskiej kopii greckiego oryginału z brązu z drugiej połowy IV w. p.n.e. (Anne L. Poulet, Jean-Antoine Houdon. Sculptor of the Enlightenment, Washington 2003, s. 217, poz. 36). Jest to jedna z kilku wersji wyobrażenia Diany, jedno z dwóch marmurowych popiersi, jakie pod koniec XVIII w. stworzył Houdon.

Artysta sławę i rozgłos zyskał dzięki realistycznym popiersiom i figurom portretowym najsłynniejszych osobistości wieku Oświecenia, pośród których znaleźli się m.in.: Jerzy Waszyngton, Napoleon II, Katarzyna II, Aleksander I, Wolter, Molier czy Denis Diderot. Był on również twórcą posągów i rzeźb nagrobkowych.

W twórczości Houdona rzadko odnaleźć można tematy mitologiczne, jednak do przedstawienia bogini Diany twórca wracał wielokrotnie. Najsłynniejsze powstało w roku 1776 i zostało zaprezentowane publiczności w jego pracowni w roku 1777. Ten gipsowy model posągu Diany łowczyni (obecnie w zbiorach Schlossmuseum Gotha), ukazuje nagą boginię w biegu, balansującą na lewej nodze, trzymającą strzałę w prawej ręce i łuk w lewej. Następnie, w roku 1780, artysta opracował jego marmurową wersję, przeznaczoną dla księcia Ernsta II Sax-Gotha (Calouste Gulbenkian Foundation w Lizbonie), różniącą się jednak od gipsowego posągu. Figura bogini otrzymała kilka dodatkowych elementów, w tym kołczan ze strzałami zawieszony na pasku, przecinającym jej tors, stanowiący podporę jej lewego ramienia. Pęk trzcin przy lewej nodze został dodany dla zachowania stabilności całej postaci. Houdon stworzył także kilka wersji posągu Diany w brązie, wykonanych w technice wosku traconego, co było szczytem jego osiągnięć artystycznych. Pierwsza naturalnych rozmiarów rzeźba powstała w roku 1782 i przechowywana jest obecnie w The Huntington Library, Art Collections and Botanical Gardens; kolejna z zachowanych rzeźb z roku 1790 znajduje się w zbiorach Luwru - obie powtarzają układ gipsowej figury z 1776 r. Inne terakotowe i gipsowe wersje posągu Diany Houdona w końcu XVIII w. zdobiły zbiory największych francuskich kolekcjonerów. Również w XIX i XX w. powstało wiele replik i powtórzeń posągu Diany łowczyni Houdona, częstokroć wykonanych w różnych materiałach i w pomniejszonej skali.

Jak pisze Anne L. Poulet w katalogu waszyngtońskiej wystawy prac Houdon'a, pierwsze koncepcje stworzenia rzeźby ukazującej boginię związane były z zamówieniem księcia Ernsta II Sax-Gotha, przyjaciela i mecenasa Houdon'a. Marmurowy posąg, przeznaczony dla ozdoby angielskich ogrodów zamku Friedenstein w Gotha, ukazujący Dianę łowczynię, miał zostać odkuty jako rekompensata za niewykonanie nagrobka rodziców księcia, co zasugerował w liście w 1775 r., jego doradca artystyczny w Paryżu, Frederic Melchior Grimm. Chociaż książę Sax-Gotha ostatecznie zakupił rzeźbę w roku 1782, nigdy nie trafiła ona na miejsca swego przeznaczenia. W 1784 r., dzięki staraniom i negocjacjom Grimma, posąg nabyła caryca Katarzyna II. Rzeźba, obecnie znajdująca się w zbiorach Calouste Gulbenkian Foundation w Lizbonie, w roku 1930 odkupiona została od rządu radzieckiego (zob. Anne L. Poulet, Jean-Antoine…, s. 211-215, poz. 35).

Naturalnych rozmiarów gipsowy model posągu nagiej bogini łowów, powstał w roku 1776 (taka data widnieje na odlewie z Schlossmuseum w Gotha) i został zaprezentowany publiczności w sierpniu 1777 r. Z uwagi na to, że za czasów panowania Ludwika XVI żaden z nagich kobiecych posągów Houdon'a nie był eksponowany na oficjalnie odbywających się paryskich Salonach, artysta gipsową rzeźbę wystawił w swojej pracowni, która mieściła się w Bibliotece Królewskiej (Bibliothèque du Roi) przy Rue Richellieu w Paryżu i była prawdziwą atrakcją turystyczną (zob. Guilhem Scherf, Houdon, "Above all modern artists" [w:] Jean-Antoine Houdon. Sculptor of theEnlightenment, Washington 2003, s. 18, 44.)

Jednocześnie, na odbywającym się w sierpniu tego samego roku Salonie, Houdon wystawił marmurowe popiersie bogini Diany, "którego model naturalnej wielkości został wykonany w Bibliotece Królewskiej", jak informował opis w katalogu Salonu (poz. 248), w którym odnotowano również, że "Ta Diana musi być wykonana z marmuru i umieszczona w ogrodach Jego Wysokości księcia Sax-Gotha".

Osiemnastowieczna krytyka wystawiła zaprezentowanym wówczas pracom Houdona wiele pozytywnych opinii. Zdaniem recenzentów przywołały one w bardzo miły sposób piękno antycznych rzeźb. Gipsowy posąg biegnącej nagiej bogini łowów i księżyca zachwycał swą lekkością, smukłością, szlachetnością oraz prostotą. Jej marmurowe popiersie ukazywało surowe piękno bogini, która wzbudza szacunek, zamiast kusić swym powabem (Anne L. Poulet, Jean-Antoine…, s. 211, 217).

Fakt wystawienia na Salonie w 1777 r. marmurowego popiersia Diany, odnotowuje rysunek Gebriele’a de Saint-Aubin’a, naszkicowany na marginesie egzemplarza salonowego katalogu. Na rysunku widnieje popiersie Diany w ujęciu ukazującym boginię z głową zwróconą w stronę prawego ramienia i ze spiętymi do góry włosami, z półksiężycami na czubku głowy i ze szczególnym elementem - paskiem przecinającym diagonalnie jej tułów pomiędzy piersiami. Wizerunek sporządzony przez Saint-Aubin’a powtarza układ rzeźby warszawskiej i jej bliźniaczej wersji z National Gallery Art w Waszyngtonie.

Dotąd za jedyną znaną zachowaną marmurową wersję popiersia Diany o wiadomej proweniencji, odznaczającą się walorami artystycznymi, na której pojawia się charakterystyczny pasek pomiędzy piersiami, uznawano rzeźbę z Waszyngtonu. Jak uważa Anne L. Poulet, mogła być ona tą wystawioną na paryskim Salonie w 1777 r., mimo że widnieje na niej data: 1778. Badaczka przypuszcza również, że artysta mógł swoją pracę antydatować, tak jak w przypadku innych rzeźb, np. brązowego posągu Apolla z Muzeum Calouste Gulbenkian w Lizbonie (Anne L. Poulet, Jean-Antoine Houdon…, s. 217-219, poz. 36). Tymczasem na pasku kołczanu łazienkowskiej rzeźby odnaleźć można sygnaturę i datę: "A. HOUDON, F. AN. 1777", co może wskazywać, że to właśnie ona była zaprezentowana na Salonie w 1777 r.

Popiersie z Łazienek Królewskich ma jeszcze jedno oznaczenie: na spodzie prawego ramienia widnieje ponowna sygnatura artysty i data: "houdon,1780.", co jeszcze bardziej komplikuje kwestię datowania rzeźby i czasu jej wystawienia. Być może pierwsza z dat odnosi się właśnie do daty prezentacji na paryskim Salonie, a tym samym do czasu jej powstania. Późniejsza mogłaby odwoływać się do czasu jej sprzedaży (zob. Louis Réau, Houdon sa vie et son œuvre, t.1-2, Paris 1964, s. 233-234). Mogłaby również stanowić odwołanie do całopostaciowego marmurowego posągu, oznaczonego datą 1780 (zakupionego w 1784 roku przez Katarzynę II), którego zamysł powstał wcześniej, już w roku 1778. Podobnie, jak na obydwu marmurowych popiersiach, pojawia się na nim pasek przecinający tors bogini, na którym zawieszony jest kołczan i strzały. Takiego elementu nie posiada natomiast gipsowa figura, która posłużyła jako model dla marmurowego popiersia, wystawionego na Salonie w 1777 r. i marmurowej figury bogini, zamówionej przez księcia Sax-Gotha. Tworzenie popiersi jako niezależnych dzieł, bazujących na pracach naturalnej wielkości, było praktyką Houdona. W ten sposób powstało np. popiersie św. Jana Ewangelisty, wykonane z posągu z kościoła Santa Maria degli Angeli w Rzymie czy głowa tzw. Ecorché - najsłynniejszej figury anatomicznej Houdona, służącej studiom artystycznym.

Nie są znane szczegóły zamówienia ani sprowadzenia popiersia Diany do Warszawy. Obok marmurowej rzeźby Aleksandra Wielkiego (wykonanej dla króla polskiego i zaprezentowanej na Salonie w roku 1783, obecnie eksponowanej w Zamku Królewskim w Warszawie - Muzeum) było to najcenniejsze dzieło Houdon’a w królewskim zbiorze. Popiersie starożytnego władcy wraz z innymi dziełami francuskiego artysty w roku 1786 przybyło z Paryża w skrzyniach z marmurowym popiersiem Ludwika XIV, popiersiem Franklina i "brązową figurą naturalnej wielkości przedstawiającą Woltera i jedyną rzeźbą nie portretową, wersją »Zmarzniętej«" (Ewa Manikowska, Sztuka – Ceremoniał – Informacja, Warszawa 2007, s. 157).

W inwentarzu królewskim z 1795 r., sporządzonym przez Marcella Bacciarellego, oprócz marmurowego popiersia Diany (Catalogue des Ouvrages en Marbre, Platre, Terre cuite appartenant à Sa Majesté le Roi, 1795, s. 20 (40), poz. 2), są zapisy świadczące o tym, że król posiadał w swej kolekcji jeszcze jedną wersję przedstawienia rzymskiej bogini. Całopostaciowy, gipsowy posąg, który zgodnie z zapisem w inwentarzu był przeznaczony do wystroju Zamku Królewskiego, stanowił prawdopodobnie replikę modelu figury Diany z roku 1776 (s. 60 (102), poz. 3). Przypuszcza się, że wpływ na pozyskanie przez Stanisława Augusta marmurowego popiersia bogini do kolekcji wiązał się również z faktem zakupienia wspomnianego marmurowego posągu przez Katarzynę II (zob. Artur Badach, XVIII-wieczna rzeźba europejska w kolekcji Stanisława Augusta: głos w dyskusji nad charakterem mecenatu króla, "Kronika Zamkowa", nr 1-2/49-50, s. 71, 80).

W końcu XVIII w. popiersie Diany stanowiło wystrój Sali Jadalnej w Pałacu na Wyspie w Łazienkach Królewskich. Na początku XIX w. rzeźba została przeniesiona do Przedpokoju (jak wynika z adnotacji, naniesionych ołówkiem w 1817 r. w inwentarzu królewskim z 1795 r.). W roku 1817 popiersie nadal pozostawało w Pałacu, o czym świadczy ponownie zapis w inwentarzu. W 1915 r., wraz z całym wyposażeniem Pałacu na Wyspie, Diana trafiła do Rosji (Władysław Tatarkiewicz, Rządy artystyczne Stanisława Augusta, Warszawa 1917, s. 70-71). Rzeźba powróciła w 1922 r. na mocy Traktatu Ryskiego. "W dokumentacji Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 1922 r. zachował się protokół otwarcia skrzyni z rzeźbą, na którym widnieje także nowo nadany numer inwentarza Łazienek: 0927" (Katarzyna Zielińska, Wiktoria Wiedeńska czyli powrót marmurowej bogini, "Cenne Bezcenne Utracone", nr 3/84-4/85, 2015, s. 15). W roku 1923 popiersie Diany znowu stanęło w Przedpokoju - Antyszambrze, "obok wejścia do Galerji obrazów pod doskonałym francuskim zegarem" (Lech Niemojewski, Łazienki Królewskie…, s. 45-46). W 1930 r. zostało umieszczone już w samej Galerii Obrazów, jako element jej wystroju (zob. Stanisław Dunin-Karwicki, Pałac Łazienkowski w Warszawie, Lwów 1930, s. 54); dokumentuje to fotografia Galerii z roku 1933.

W czasie drugiej wojny światowej, w roku 1940, kiedy Łazienki zostały zajęte przez niemieckie władze okupacyjne, Diana została ewakuowana z pozostałym wyposażeniem Pałacu do gmachu Muzeum Narodowego w Warszawie ("Spis przedmiotów przywiezionych z Pałacu Łazienkowskiego do Muzeum Narodowego", Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie, sygn. 718b, s. 5). Stamtąd, wraz z najcenniejszymi dziełami sztuki, przewieziono ją w skrzyniach do Krakowa, do kwatery głównej Generalnego Gubernatora (Informationsnotiz zur Erklärung der beiliegenden Verzeichnisse von Museumsgegenständen verfasst auf Anordnung des Herrn Beauftragten des Distriktschefs für die Stadt Warschau 02.11.1940, Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie, sygn. 718b, s. 3-6, 73).

Po wojnie popiersie Diany znalazło się w katalogu strat wojennych i jego losy pozostawały nieznane. W lipcu 2015 r. zostało rozpoznane na aukcji dzieł sztuki w wiedeńskim domu aukcyjnym (Auktionhaus im Kinsky GmbH) przez Ewę Ziembińską z Muzeum Narodowego w Warszawie. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wystąpiło o zwrot rzeźby do Polski. Odzyskanie Diany było możliwe dzięki współpracy resortu kultury z Art Recovery Group, londyńskiej firmy specjalizującej się w odzyskiwaniu dzieł sztuki; bezpośredniemu zaangażowaniu jej dyrektora Christophera Marinella, jak również dr. Hannesa Hartunga, Partnera Zarządzającego w kancelarii prawnej Themis Partners, oraz dr. Andreasa Cwitkovitsa. Sprawę udało się sfinalizować dzięki pomocy Artura Lorkowskiego, ambasadora RP w Austrii oraz pracowników ambasady w Wiedniu, w szczególności konsula generalnego Andrzeja Kaczorowskiego. Rzeźba powróciła do Polski 12 listopada 2015 r. Obecnie eksponowana jest w Pałacu na Wyspie w Łazienkach Królewskich w Warszawie. Uroczyste przekazanie marmurowego popiersia Diany, z udziałem wicepremiera i ministra kultury i dziedzictwa narodowego prof. Piotra Glińskiego, odbyło się 18 grudnia 2015 r. w Pałacu na Wyspie.