Stanisław August (1732-1798)

Choć Stanisław August w pamiętnikach, pisząc o swej edukacji, podkreśla raczej rolę matki, jednak wpływ osobowości Stanisława był niewątpliwie bardzo duży. Zresztą początkowa edukacja synów, bo mieli ich Poniatowscy aż sześciu, choć bardzo staranna, nie odbiegała specjalnie od tej, jaką zapewniali swoim dzieciom polscy magnaci. Bardzo podobną odebrał kuzyn, a po trosze konkurent króla Adam Kazimierz Czartoryski.

Wyraźniej wpływ ojca widać w wyborze kariery pozostałych synów, z których dwóch, Aleksandra i Andrzeja, przeznaczył on do służby wojskowej w obcych armiach, w których sam zaczynał swoją drogę życiową. Być może podobne nadzieje wiązał ze Stanisławem Antonim, wysyłając go w czasie wojny o sukcesję austriacką do idącej nad Ren armii rosyjskiej. Wojna skończyła się, nim syn wyruszył w drogę. Mimo to dzięki koneksjom ojca udało mu się poznać słynnych dyplomatów i dowódców wojskowych, jednak do armii nie wstąpił. Nie miał chyba ku temu powołania, a i rodzice nie nalegali, być może już wtedy planując dla niego raczej karierę polityczną. Znów podobnie jak synowie innych wielkich polskich rodów następne lata poświęcił młody Poniatowski na podróże po Europie - w roku 1750 był w Berlinie, na przełomie 1751/52 odwiedził Wiedeń, wreszcie w marcu 1753 rozpoczął swój Grand Tour, wyruszając do Wiednia, a potem przez Drezno, Hagę do Paryża, gdzie spędził blisko 5 miesięcy (sierpień 1753 - luty 1754), stamtąd zaś pojechał do Londynu. Anglia i jej kultura wywarły na nim duże wrażenie, dołączył do grona oświeceniowych anglomanów i pozostał nim do końca życia. W lipcu 1754 roku wrócił do Polski.

Dzięki znajomościom ojca wszędzie był przyjmowany w najlepszym towarzystwie, zarówno w kręgach arystokratycznych, jak i w oświeceniowych salonach. W salonie Marie Thérese Rodet Geoffrin poznał niemal całą ówczesną elitę intelektualną Paryża, a znajomość z jego gospodynią miała zostać odnowiona i utrwalona po latach, czyniąc z niej gorącą, choć nie zawsze fortunną rzeczniczkę interesów króla. Zaczynał zresztą wyrabiać sobie własne znajomości. Najcenniejszą miała być zawarta w Berlinie przyjaźń z ówczesnym posłem angielskim Charlesem Hanbury Williamsem. Nie tylko ułatwiła mu kontakty w Anglii, ale umożliwiła pierwsze kroki w karierze dyplomatycznej.

To właśnie Williams skierowany na placówkę w Petersburgu zaproponował mu funkcję sekretarza poselstwa angielskiego, które objął w czerwcu 1755. Choć na podrzędnym stanowisku, młody Poniatowski znalazł się w centrum wydarzeń politycznych w przededniu wojny siedmioletniej. Romans z wielką księżną Katarzyną, sensacyjny już w owym czasie, a z biegiem lat obrosły legendą, przyćmił fakt, że dwa pobyty w Petersburgu w okresie wyjątkowo skomplikowanej sytuacji międzynarodowej - pierwszy z Williamsem (czerwiec 1755 - lipiec 1756) i drugi w charakterze oficjalnego przedstawiciela Saksonii i nieco mniej oficjalnego Rzeczypospolitej (styczeń 1757 - sierpień 1758) - były dla Poniatowskiego znakomitą szkołą dyplomacji i wiedzy o meandrach polityki europejskiej, a także o kulisach dworu rosyjskiego. Wiedzy, jakiej nie miał chyba żaden ze współczesnych mu Polaków. Zresztą miłość i polityka nie dadzą się rozdzielić, jeśli romansuje się z żoną następcy rosyjskiego tronu. To Sophie, jak ją czule nazywał, używając jej prawdziwego imienia (Sophia księżna Anhalt-Zerbst), wymogła na kanclerzu Bestużewie, by zażądał od Augusta III przysłania z misją właśnie Stanisława. Niewykluczone, że już wtedy rozmawiali o jego przyszłości jako króla. Na pewno próbował za jej pośrednictwem zyskać rosyjskie poparcie dla swego stronnictwa w Rzeczypospolitej. 

Stronnictwa niewątpliwie potężnego. Jednym z ważnych elementów kariery Stanisława Poniatowskiego ojca było małżeństwo z Konstancją Czartoryską. Przyniosło mu ono nie tylko korzyści majątkowe, ale związało z jednym z najbardziej wpływowych rodów Rzeczypospolitej. Wraz z braćmi żony - Augustem wojewodą ruskim i Michałem kanclerzem litewskim - odgrywał kluczową rolę w kształtowaniu "Familii", skupionej wokół Czartoryskich wpływowej fakcji, powiązanej całym systemem skomplikowanych więzów klientalnych, interesów ekonomicznych i politycznych. W ramach tego właśnie stronnictwa odbywał swoją edukację polityczną Stanisław Antoni. Miała mu ona dać zupełnie inne umiejętności, niż mógł zdobyć w służbie zagranicznej, niezbędne jednak, jeśli chciał zrobić karierę polityczną w społeczeństwie szlacheckim. Musiał umieć zdobywać poparcie szlacheckiej prowincji, znać parantele i powiązania swoich partnerów, lawirować między zwalczającymi się koteriami magnackimi, umieć występować publicznie, a przede wszystkim przemawiać pięknie i przekonująco. Jaką wagę przypisywano kształtowaniu tych właśnie umiejętności, pokazuje fakt, że już w wieku lat dwudziestu został po raz pierwszy posłem na sejm. W pamiętnikach ten Europejczyk i dyplomata daje wyraz niesmakowi, jakim napawała go rzeczywistość szlacheckiej prowincji, jednak ówczesne obyczaje polityczne nie budziły jego zdziwienia ani przesadnej niechęci. Opisuje jako coś oczywistego sejmikowe i sejmowe manewry i swary polityczne, stara się jedynie bronić racji swego stronnictwa. Nawet dla zerwanych sejmów znajduje czasem usprawiedliwienie.

Tymczasem pierwsze kroki przyszłego króla w polityce przypadły na okres największego chyba marazmu politycznego Rzeczypospolitej. Jego symbolem jest fakt, że na 16 sejmów, które zebrały się w latach panowania Augusta III (1733-1763), udało się do końca doprowadzić tylko jeden - kończący wojnę domową sejm pacyfikacyjny 1736 roku. Wszystkie pozostałe zostały zerwane, co oznaczało, że posłowie rozjeżdżali się, nie podejmując żadnych decyzji politycznych. Przez społeczeństwo szlacheckie sejm nie był traktowany jako miejsce, gdzie miały zapadać decyzje; zaczęto przypisywać mu niemal wyłącznie rolę negatywną - obrońcy wolności przed zamachami króla, z którą to rolą nie była sprzeczna jego bierność ani całkowity paraliż. Zrywanie sejmów, a nawet obrad sejmików czy trybunałów (najwyższych sądów szlacheckich) stało się swego rodzaju normą polityczną, werbalnie krytykowaną, jednak w istocie przez szlachtę aprobowaną. Następowała dalsza decentralizacja kraju, który stał się swego rodzaju federacją rywalizujących ze sobą magnackich latyfundiów. O władzę w państwie, a właściwie o poparcie króla i związane z tym korzyści konkurowały zwalczające się magnackie koterie. W czasach Augusta III głównym konkurentem Familii było stronnictwo "republikańskie", w którym największą rolę odgrywali Potoccy. Różniły się one między sobą nie tyle programami politycznymi, bo o takich do połowy lat czterdziestych w ogóle trudno mówić, ile orientacją zagraniczną - Potoccy liczyli na poparcie Prus i Francji, Czartoryscy stawiali na Rosję. Jedni i drudzy bardzo słabo orientowali się w sytuacji międzynarodowej, nie zdając sobie sprawy, że są narzędziami obcych wpływów, i wierząc, że potrafią wykorzystać zagranicznych sojuszników do rozgrywek wewnętrznych.

Z czasem przywódcy magnaccy zaczęli dostrzegać konieczność przeprowadzenia reform ustrojowych, choćby częściowo usprawniających funkcjonowanie państwa. Niewątpliwa zasługa przypadła tu ludziom związanym z Familią. To Czartoryscy patronowali autorom pism krytykujących rzeczywistość polityczną Rzeczypospolitej i proponujących zmiany, z najsłynniejszym i najbardziej radykalnym Stanisławem Konarskim, to ich stronnictwo jako pierwsze przygotowało program reform, w którym znalazło się także ograniczenie liberum veto. Inna rzecz, że i oni nie wahali się posługiwać tym narzędziem dla osiągnięcia doraźnych celów politycznych - w ich imieniu i w ich interesie zerwał sejm roku 1761 nie kto inny jak poseł bielski Stanisław Antoni Poniatowski. Czartoryscy przekonani, że nie da się przeprowadzić żadnych zmian, dopóki dwór popiera ich konkurentów politycznych, dodatkowo rozgoryczeni odepchnięciem od łask i stanowisk, zaczęli w roku 1763 przemyśliwać o skierowanej przeciw królowi konfederacji. Niewątpliwą zachętą dla nich była zmiana na tronie rosyjskim. Po śmierci cesarzowej Elżbiety i krótkim panowaniu Piotra III za sprawą zamachu stanu władzę objęła Katarzyna II (9 lipca 1762). Familia liczyła na jej wsparcie i istotnie takie otrzymała, jednak cesarzowa nie zaakceptowała pomysłu konfederacji, a bez wsparcia wojsk rosyjskich nie mogło być mowy o jej sukcesie. Kwestia zresztą rozwiązała się sama - 5 października 1763 roku zmarł August III. Tron polski był wolny.

Dzięki sprawnej akcji agitacyjnej Czartoryskich, a przede wszystkim dzięki wsparciu wojsk rosyjskich, które zniechęciły malkontentów do żywszych wystąpień, na polu elekcyjnym na Woli 7 września 1764 Stanisław Antoni Poniatowski został przez 5,5 tysiąca szlachty wybrany na króla Rzeczypospolitej Obojga Narodów. 25 listopada w dzień świętej patronki Katarzyny koronował się w Warszawie, przyjmując imiona Stanisława Augusta. Obejmował panowanie kraju ogromnego, niezbyt ludnego, choć nie tak wyludnionego, jak sugerowały niektóre publikacje zachodnie - około 12 milionów ludności nie odbiegało od średniej europejskiej. Kraju w niezłej kondycji gospodarczej, ale o archaicznych stosunkach społecznych, pogrążonego w całkowitym kryzysie politycznym, co gorsza, w fatalnej sytuacji międzynarodowej. Od lat trzydziestych XVIII wieku położenie Rzeczypospolitej można by określić ironicznie jako "bezbronną neutralność". Pozbawiona sprawnego rządu, armii (jej wojsko liczyło około 12 tysięcy żołnierzy) i dyplomacji (działała tylko dyplomacja saska) pozostawała całkowicie bierna w kolejnych konfliktach międzynarodowych, mimo że dotyczyły spraw żywotnie ją interesujących. Obce armie swobodnie przekraczały jej granice, dążąc na fronty działań wojennych, obce wojska okupowały jej miasta pod pretekstem ich ochrony, kraj zalewała fałszywa moneta. W chwili śmierci Augusta III Rzeczpospolita była już de facto krajem niesuwerennym, choć jej obywatele nie zdawali sobie z tego sprawy. Od zakończenia wojny siedmioletniej państwa systemu południowego (Francja, Austria, Turcja) z różnych przyczyn utraciły wpływ na wydarzenia w tej części Europy. Osamotniona Rzeczpospolita znalazła się pod niemal wyłącznym wpływem Rosji, od ustania unii z Saksonią można mówić właściwie już o protektoracie rosyjskim. Sytuację tę miało dodatkowo pogorszyć przymierze prusko-rosyjskie zawarte jeszcze przed elekcją w kwietniu 1764 roku. Trwający od lat ostry konflikt tych dwóch mocarstw stanowił swoistą gwarancję integralności terytorialnej Rzeczypospolitej - ich sojusz, o którym w Polsce nie wiedziano, stawiał ją pod znakiem zapytania.

Jak widział swoją rolę i na co liczył Stanisław Antoni Poniatowski, godząc się w tych niesłychanie trudnych warunkach na propozycję rosyjską? Wbrew temu, co mu zarzucano, nie była to chyba ani nieokiełznana żądza wywyższenia, ani tym bardziej zaślepienie uczuciem. Na pewno ambicja grała tu sporą rolę, ale była to ambicja polityka, który nareszcie będzie mógł zrealizować swoją wizję. Bo taką wizję miał od dawna. Ukształtowała się ona po części zapewne pod wpływem środowiska politycznego, w którym działał, a także osobistej znajomości rozwiązań i teorii europejskich. Jak wiemy z napisanej przez niego w roku 1763 Anecdote historique, Poniatowski miał starannie opracowaną koncepcję daleko idących zmian ustrojowych, rezygnacji z liberum veto, przedłużenia kadencji sejmu na wzór brytyjski, stworzenia sprawnego rządu przy boku króla.  Wstępował na tron z głębokim przekonaniem, że oto otwiera się przed nim droga, by przekształcić Rzeczpospolitą w nowoczesne, sprawnie rządzone państwo europejskie. W pewnym sensie Stanisław August jako jedyny władca tego czasu naprawdę zasłużył na określenie króla filozofa, którym tak hojnie szafowano wobec jego potężniejszych i (co nie bez znaczenia) zamożniejszych sąsiadów. Nie tylko był człowiekiem światłym, o wyrobionym smaku i szerokiej wiedzy, ale z oświeceniowym optymizmem wierzył w możliwość racjonalnych reform i uratowania dzięki nim państwa. Jak to określił w jednej ze swych ówczesnych mów: "Nowe to niby mamy przed sobą, albo raczej powtórne świata polskiego tworzenie" (1766).

Niestety, ten doświadczony dyplomata, dobrze zorientowany w realiach polityki rosyjskiej, popełnił tę samą pomyłkę co Czartoryscy - liczył, że zmiany te da się przeprowadzić przy wsparciu rosyjskim. Sądził, a było to ogromnym błędem, że w interesie Rosji leży pewne wzmocnienie alianta, jakim będzie Rzeczpospolita. Zdawał sobie zapewne sprawę z konieczności koncesji na rzecz Rosji, ale można sądzić, że wyobrażał to sobie jak partię szachów, która zręcznie rozegrana, może zakończyć się przynajmniej częściowym sukcesem czy choćby remisem. Nie wziął pod uwagę, że dla jego partnerki w tej grze była to raczej walka na topory, przy czym uzbrojona była tylko jedna strona.

Poniatowski był członkiem Familii, ale nie jej przywódcą. Bez wsparcia wujów nie miał praktycznie żadnych wpływów na szlacheckiej prowincji. Był właściwie skazany na współpracę z nimi, jednak niemal od początku układała się ona źle i stosunkowo szybko doszło do zerwania. Jego ocena od dawna jest przedmiotem sporów historyków. Krytycy tej decyzji zwracają uwagę, że Poniatowski pozbawił się nie tylko rad polityków doświadczonych w rozgrywkach wewnętrznych, ale stracił też jakiekolwiek zaplecze polityczne, całkowicie zdając się na łaskę Rosji. Istotnie, swoje stronnictwo zaczął budować dopiero jako król. Włożył w to wiele wysiłku, nie tylko umiejętnie posługując się rozdawnictwem łask i orderów, ale utrzymując kontakty z setkami, jeśli nie tysiącami lokalnych działaczy szlacheckich, o czym świadczy zachowana do dziś ogromna korespondencja. Jednak sukces, też tylko częściowy, takie działania przyniosły dopiero po latach. W początkach panowania wsparcia politycznego Stanisławowi Augustowi zdecydowanie brakowało. Wydaje się jednak, że zerwanie z Czartoryskimi było nieuniknione. Przekonani o swojej wyższości przywódcy Familii chcieli rządzić królem, a nie z królem, chcieli mieć wpływ na wszystkie jego decyzje, także personalne. Bardzo szybko doprowadziło to do otwartego konfliktu. W połączeniu z tradycyjną niechęcią stronnictwa republikańsko-saskiego, któremu przewodzili Potoccy i Mniszchowie, tworzyło to bardzo trudną sytuację wewnętrzną. Tym bardziej że Rosja, która uznała, iż król staje się zbyt niezależny, zaczęła popierać jego przeciwników. Dzięki jej wsparciu udało się im na sejmie w 1766 roku doprowadzić do zagwarantowania liberum veto, a tym samym postawić tamę dalszym reformom. Stanisław August przekonał się, że w zasadzie nie ma żadnej możliwości samodzielnych działań politycznych. Miał wykonywać polecenia Petersburga. Tymczasem polecenia te nie tylko naruszały poważnie resztki suwerenności Rzeczypospolitej, ale, co gorsza, były niewykonalne. Katarzyna wspierana przez Fryderyka II zażądała równouprawnienia dysydentów - protestantów i prawosławnych. Żądanie to, szeroko rozpropagowane w Europie, przedstawiane jako przykład walki z ciemnotą i fanatyzmem szlachty, wzbudziło zachwyt filozoficznych salonów, których bywalcy niewiele lub nic nie wiedzieli o rzeczywistości polskiej.

Mimo daleko idącej rekatolicyzacji w XVIII wieku Rzeczpospolita wciąż była krajem wielu wyznań i religii cieszących się swobodą kultu nie mniejszą, a często większą niż w innych krajach europejskich. Kwestia dysydencka była kwestią stricte polityczną. Katarzyna nie troszczyła się o prawa protestanckich mieszczan (które zresztą mieli oni), ani prawa prawosławnych chłopów (których, jak wszyscy chłopi, nie mieli). Jej troska koncentrowała się na przywróceniu praw politycznych szlachcie innowierczej, która utraciła je w pierwszej połowie XVIII wieku. Cesarzowa liczyła, nie bez racji, że zyska w ten sposób trwały wpływ na politykę wewnętrzną Polski i da podstawy wiernemu stronnictwu rosyjskiemu. Król doskonale zdawał sobie z tego sprawę, jak również z tego, że podobne reformy wywołają gwałtowny opór szlachty, niebezpieczny dla stabilności kraju. Próbował negocjacji, ale Katarzyna zniecierpliwiona jego oporem sięgnęła do silniejszych i z dawna wypróbowanych środków. Pod osłoną wojsk rosyjskich zawiązano konfederacje dysydentów (Toruń, Słuck, marzec 1767), jednocześnie Rosja porozumiała się z malkontentami niezadowolonymi z elekcji Poniatowskiego i wsparła zorganizowaną przez nich konfederację (Radom, czerwiec 1767). Był to manewr dość karkołomny, jeśli zważyć, że konfederacja radomska została zawiązana w obronie wolności i wiary - oczywiście katolickiej. Konfederaci zaślepieni nienawiścią do króla nie przyjmowali do wiadomości prawdziwych celów Rosji, udając się do Petersburga po gwarancje dla polskich swobód, a może, jak mieli nadzieję, także po detronizację "Ciołka", jak pogardliwie o nim mówili, nawiązując do herbowego byczka Poniatowskich.

Co prawda spotkało ich tam rozczarowanie - króla nie pozbawiono tronu, a zażądano akceptacji ustaw prodysydenckich, ale i królowi nie pozostawiono pola manewru. Ambasador rosyjski w Polsce Mikołaj Repnin odmówił jakichkolwiek z nim negocjacji, nakazał zwołanie sejmu pod "węzłem konfederacji radomskiej", a później przyjęcie przez ten sejm dyktatu rosyjskiego. Protektorat rosyjski został usankcjonowany prawnie - Rosja oficjalnie stawała się gwarantem nienaruszalności ustroju Rzeczypospolitej w jego dawnym kształcie (liberum veto, wolna elekcja), a dysydenci zyskiwali wszelkie prawa, których się dla nich domagała. Niezadowolonym z takiego obrotu sprawy szybko pokazano ich miejsce - trzech senatorów i jeden poseł zostali w środku Warszawy aresztowani przez wojska rosyjskie i wywiezieni do Kaługi.

Zresztą nie tylko Stanisław August popełniał błędy polityczne - taki błąd popełniła też Rosja, dążąc do wzmocnienia swego protektoratu, a jednocześnie podważając władzę człowieka, który miał jej wpływy realizować i zapewnić spokój w Rzeczypospolitej. Wkrótce miało się okazać, że wpływy rosyjskie są wystarczające, by uniemożliwić rządy królowi i doprowadzić do zamieszania w kraju, nie są jednak dość silne, by to zamieszanie opanować.

Malkontenci zaczęli wymykać się spod kontroli Rosji. Część przywódców konfederacji radomskiej rozczarowanych wynikami sejmu 1767, a szczególnie pozostawieniem na tronie Poniatowskiego, zawiązała w lutym 1768 w Barze na Podolu, nad granicą turecką, kolejną konfederację w obronie wiary i wolności. Jej hasła miały trafić na podatny grunt - szlachta była oburzona politycznym równouprawnieniem dysydentów, które traktowała jak atak na podstawy religii katolickiej, oraz zamachami na jej wolności, bo tak interpretowano nieśmiałe próby reform Czartoryskich i króla. Niepopularność Stanisława Augusta w kręgach szlacheckich osiągnęła apogeum: w propagandzie barskiej przedstawiano go jako Katylinę, Nerona, Machiavellego, tyrana, który "wszelką moc i rząd Rzeczypospolitej pod samowładność swoją zabrał i czym się kolwiek z wolności i prerogatyw republikańskich naród zaszczycał, to wszystko pod moc swoją podgarnął", jak głosił manifest barski. Ta nienawiść, podsycana przez magnackich przeciwników króla, wynikała niewątpliwie z konserwatyzmu szlachty, z jej obaw przed wszelkimi zmianami. Była też jednak wynikiem błędów polityki propagandowej Stanisława Augusta lub raczej jej braku. Poniatowski chciał naprawiać Rzeczpospolitą, ale nie próbował zrozumieć mentalności jej obywateli. Pamiętniki pokazują, że patrzył na nich z dystansem Europejczyka zdziwionego i trochę zdegustowanego obcymi mu obyczajami. Zabrakło mu sejmikowego doświadczenia wujów. Chciał przeprowadzić reformy, ale nie próbował przekonać do nich szlachty. Gorzej nawet, ludziom, dla których największą wartością była dawność i niezmienność praw i instytucji, proponował "nowe świata polskiego tworzenie". Nic dziwnego, że nie cieszył się popularnością. Zresztą powszechny ruch szlachecki, jakim wkrótce stała się konfederacja, nie był wymierzony tylko przeciwko niemu. Wojna partyzancka, która na cztery lata (1768-1772) ogarnęła znaczną część kraju, skierowana była w równym stopniu przeciwko królowi i przeciwko Rosji. Choć głównym wrogiem był dla jej uczestników „tyran” Poniatowski, którego detronizację ogłosiły w październiku 1770 roku władze konfederacji, jednak zdawali sobie sprawę, że ich wolność naruszyła także ingerencja zewnętrzna, a oddziałom konfederackim przyszło zmierzyć się z wojskiem rosyjskim. Król dopóki mógł, starał się nie włączać zbrojnie w konflikt. Znów wsparty przez Czartoryskich próbował negocjacji z jednej strony z Rosją, z drugiej z konfederatami, szukał sojuszników w kraju i za granicą (Anglia, Francja, Austria). Działania te nie przyniosły żadnych skutków. Rosja nie przystała na żadne ustępstwa. Konfederaci odmówili rozmów, zyskując poparcie zagraniczne (francuskie, tureckie, austriackie).

Nawet propagandowo odnieśli większy sukces niż król, pozyskując wsparcie takich luminarzy oświecenia jak Jean-Jacques Rousseau i Gabriel Bonnot de Mably. Europa zainteresowała się losem władcy tylko raz, po jego porwaniu przez konfederatów 3 listopada 1771. Choć zamach był bardzo a la polonais - porywacze szybko się rozpierzchli, a ostatni z nich troskliwie odprowadził Stanisława Augusta w bezpieczne miejsce - jednak sensacja międzynarodowa była niemała, podobnie jak szok i oburzenie. Nawet jeśli lekceważono polskiego monarchę, był to jednak zamach na głowę koronowaną. Stanisław August miał nadzieję wykorzystać te uczucia dla pozyskania opinii europejskiej, a przede wszystkim wsparcia politycznego dworów. Nie udało mu się jednak uzyskać niczego poza zdawkowymi wyrazami sympatii i potępienia porywaczy. Jego sytuacja była coraz trudniejsza, a Rzeczypospolitej wręcz beznadziejna. Do nieszczęść wojny konfederackiej dołączyła się zaraza oraz bunt chłopski na Ukrainie.

Zmieniła się korzystnie dla Polski sytuacja międzynarodowa - narastał konflikt między zaborcami. Wydarzenia gwałtownie przyspieszały, ale w kierunku, którego nie spodziewał się ani król, ani Rosja. Dobrze zorientowany w europejskim układzie sił Stanisław August konsekwentnie "stawiał na Rosję", zdając sobie sprawę z jej potęgi, bezsilności Polski i z zagrożenia ze strony Prus. Nie docenił jednak siły nastrojów antyrosyjskich w społeczeństwie. Sejm, który zebrał się 6 października 1788, niemal natychmiast zaczął łamać narzucone przez Rosję gwarancje. Opozycja, która ochrzciła się patriotami, mająca wsparcie skonfliktowanych z Rosją Prus, atakowała i likwidowała kolejne narzucone przez Rosję prawa i instytucje. Nie była to zresztą tylko gra taktyczna - radość ze "zrzuconego jarzma" była powszechna, a nastroje euforyczne. Wszelkie ostrzeżenia czy próby zahamowania tych działań ze strony króla traktowano niemal jak zdradę, z dnia na dzień tracił on wpływy nawet we własnym stronnictwie. Musiał bezradnie patrzeć, jak upada cała jego koncepcja polityki zagranicznej.

Przed monarchą stanął dylemat: czy działać tak, jak nakazywał mu rozum polityczny, czy przyłączyć się do większości. Wyboru, tak jak wiele razy wcześniej, właściwie nie miał. Rosja, popełniwszy szereg błędów dyplomatycznych, które wzmogły niechęć do niej, pozornie zmniejszyła swoje zainteresowanie Rzecząpospolitą, zajęta wojną turecką. Upieranie się przy opcji wschodniej oznaczałoby zmarginalizowanie władcy i odebrałoby mu całkowicie wpływ na wydarzenia w Polsce. Stanisław August, choć bez przekonania, przyłączył się do większości sejmowej. Najbliższe cztery lata, bo tyle miał trwać ów sejm, były jedynym okresem jego panowania, kiedy mógł rządzić bez obcej ingerencji. Nie były to rządy łatwe - rządził właściwie sejm obradujący w permanencji, opozycja starała się realizować własne pomysły, ograniczając władzę króla. Mimo wszystko były to chyba najlepsze lata jego panowania. Pokazał też wtedy w całej pełni swoje talenty w polityce wewnętrznej. Powoli i umiejętnie zyskiwał coraz większe poparcie zarówno w sejmie, jak i w społeczeństwie, udało mu się w końcu przekonać do współpracy nawet przywódców opozycji. Zaczęło się urzeczywistniać jego marzenie o modernizacji kraju. Przeprowadzono cały szereg daleko idących zmian usprawniających funkcjonowanie państwa, poprawiono sytuację mieszczan i miast. Zwieńczeniem tych zmian miała się stać przygotowana przez króla we współpracy z Ignacym Potockim Ustawa rządowa, przyjęta przez sejm 3 maja 1791 roku. W oparciu o własne tradycje oraz najnowsze koncepcje ustrojowe stworzono pierwszą w Europie i drugą na świecie ustawę zasadniczą. Polska miała stać się sprawnie rządzoną, nowoczesną monarchią konstytucyjną. Wydarzenia te okrzyknięto w Europie bezkrwawą rewolucją, a Stanisław August jako jej przywódca zyskał ogromną popularność, co ważniejsze - stał się też bardzo popularny w Polsce.

Akceptacja i poparcie, jakie Konstytucja zyskała w całym kraju, pokazały, jak wielkie zmiany zaszły w świadomości szlachty przez blisko trzydzieści lat panowania Stanisława Augusta. Nie była to wyłącznie jego zasługa, ale wiedział, że i on odegrał tu swoją rolę. Na kilka miesięcy zapomniał o swoim sceptycyzmie, dał się ponieść ogólnonarodowej radości. Jako człowiek oświecenia ufał zapewne po trosze, że "racjonalny" porządek społeczeństwa, silna konstrukcja państwa - "uwolnienie Polski z niewoli nierządu", jak to nazywał - wystarczą, by zabezpieczyć jej niezależny byt.

Abdykacja Stanisława Augusta

Niestety, nie wystarczyły. Rosja nie miała zamiaru zaakceptować zmian w kraju, który uważała za wyłączną strefę swoich wpływów. Zakończywszy zwycięsko wojnę z Turcją, Katarzyna II wróciła do kwestii polskiej. Pod pretekstem wsparcia dla konfederacji garstki malkontentów oficjalnie ogłoszonej w Targowicy, de facto zorganizowanej w Petersburgu, ta niezawodna gwarantka polskiej wolności w maju 1792 wypowiedziała Polsce wojnę. W obliczu zagrożenia rosyjskiego sejm zawiesił obrady, całą władzę oddając w ręce króla. Był to nie tyle dowód zaufania, ile chęć uniknięcia odpowiedzialności. Rzeczpospolita ze swoim czterdziestotysięcznym wojskiem nie miała żadnych szans w starciu z największą potęgą Europy, choć armia polska stawała dzielnie. Odium kapitulacji miało spaść na Stanisława Augusta. Został zmuszony nie tylko do kapitulacji przed Rosją, ale do uznania konfederacji targowickiej za jedyną legalną władzę w kraju, a tym samym do potępienia swego największego i najukochańszego dzieła - Konstytucji. Zgodził się na te warunki w myśl stosowanej od dwudziestu lat zasady "mniejszego zła", licząc, że uchroni Polskę przed kolejnym rozbiorem. Boleśnie pomylił się w swoich rachubach. Nie dość, że oddał kraj na łaskę targowiczan i Rosjan, nie dość, że zgodził się na zniszczenie dorobku Sejmu Czteroletniego, to jeszcze przyszło mu przed upływem roku, na sejmie zwołanym w Grodnie, podpisać kolejny traktat rozbiorowy, w którym Rosja i wiarołomny sojusznik Rzeczypospolitej Prusy dzieliły się jej terenami. Stała się ona całkowicie uzależnionym od Rosji państwem kadłubowym, liczącym 4 miliony mieszkańców i 212 tysięcy kilometrów kwadratowych, pozbawionym dyplomacji i armii. Król był już tylko pozbawioną cienia władzy marionetką, w Warszawie rządził ambasador rosyjski Jakob Sievers. Można sobie wyobrażać, co czuł w tym momencie ów monarcha, który chciał "uczynić ten naród rządnym, szczęśliwym, poważnym" (mowa z 1767 roku) i który przez chwilę sądził, że mu się to udało. Wątpliwą pociechą był dla niego zapewne fakt, że stało się dokładnie to, przed czym ostrzegał w początkach sejmu. Zresztą ci, do których kierował te ostrzeżenia, dawno o nich zapomnieli, winą za wszelkie nieszczęścia kraju obarczając właśnie króla. Tymczasem jego jedynym błędem było chyba to, że, jak już powiedziano, nie doceniał roli gestów, nie wykonał tego jedynego, który mu jeszcze w tej sytuacji pozostawał - nie abdykował. W przeciwieństwie do emigrantów i posłów opozycji nie protestował głośno przeciw rozbiorom, uznając to za beznadziejne. O jego dyplomatycznych usiłowaniach ratowania kraju mało kto wiedział. Zaczął się rysować znany do dziś obraz króla zdrajcy. Był on potrzebny emigrantom przygotowującym wystąpienie zbrojne przeciw Rosji: to nie oni mylili się w ocenie sytuacji międzynarodowej, to nie naród zbyt późno zgodził się na reformy - winni byli zdrajcy, a wśród nich król. Co prawda insurekcja, która pod wodzą Tadeusza Kościuszki zaczęła się w marcu 1794, nie zaatakowała wprost jego osoby, ale patrzono na niego nieufnie. Stanisław August starał się w miarę swoich możliwości pomagać powstaniu (także na drodze dyplomatycznej), choć od początku wystąpienie przeciwko Rosji oceniał jako beznadziejne, prowadzące do ostatecznej katastrofy państwa. Tak jak przez całe panowanie próbował robić, co się da, by pomóc krajowi, ale nie mógł zrobić już praktycznie nic. Temu starzejącemu się człowiekowi została już tylko troska o spłatę ogromnych długów, o najbliższych współpracowników, o rodzinę. Po klęsce powstania stał się de facto jeńcem rosyjskim, nakazano mu opuścić Warszawę (7 stycznia 1795) i zamieszkać w Grodnie. Tam zawiadomiono go o ostatecznym podziale Polski między trzy mocarstwa i tam na rosyjskie żądanie zrzekł się korony 25 listopada 1795, w rocznicę koronacji. Przeżył koniec swego panowania i swego kraju. Ostatni rok życia spędził w Petersburgu, życzliwie traktowany przez nowego cara Pawła I, który (bezzasadnie) podejrzewał, że jest jego synem. Zmarł 12 lutego 1798 roku i został pochowany w kościele św. Katarzyny w Petersburgu.