Tylman z Gameren - architekt rodu Lubomirskich

Istotną postacią, która wywarła duży wpływ na ukształtowanie nowej własności marszałka, był Tylman z Gameren (Tieleman van Gameren) - architekt urodzony w 1632 roku w Utrechcie, w rodzinie kupca sukiennego Jacoba Jansszona van Gamerena. Początkowo studiował malarstwo, które uzupełniał nauką architektury w szkole matematycznej (Duytsche Mathematique) na uniwersytecie w Lejdzie. Przypuszcza się również, że pobierał prywatne lekcje u Nikolausa Goldmanna, nauczyciela architektury cywilnej i militarnej. Ponadto Tylman odbył szereg podróży artystycznych, między innymi do Włoch, Niemiec i Francji. Ostatecznie pod koniec lat 50. XVII wieku osiada na dłużej w Wenecji. Tam ceniony jest jako dobry malarz, przede wszystkim scen batalistycznych. Niestety o działalności artystycznej Tylmana z czasów weneckich nie wiemy zbyt wiele.

Najprawdopodobniej w Wenecji Tylman poznaje Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, który przebywał w tym mieście w końcu 1661 roku w trakcie powrotu z dwuletniej podróży po Europie. Być może to właśnie za sprawą przyszłego właściciela Ujazdowa nasz architekt trafia do Polski na dwór hetmana i marszałka Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, ojca Stanisława Herakliusza. Pierwsze udokumentowane prace związane z rezydencjami Lubomirskich w Łańcucie, Janowcu i Przeworsku datuje się na 1663 rok. W wyniku wydarzeń politycznych młody Lubomirski wraz z Tylmanem w 1667 roku udają się do Włoch. Jednakże na skutek śmierci Jerzego Sebastiana obaj już w końcu stycznia tego roku powracają do kraju.

Wówczas rozpoczyna się ścisła współpraca Tylmana i Stanisława Herakliusza na polu architektury i sztuki. W końcu lat 60. XVII wieku Tylman projektuje nagrobek dla zmarłego hetmana, powstają też pierwsze projekty architektoniczne kościoła i klasztoru Bonifratrów w Warszawie oraz okazały pałac w Puławach (początek budowy to 1671 rok; niezachowany) zrealizowany dla Stanisława Herakliusza i jego pierwszej żony, Zofii Opalińskiej. Równocześnie Tylman występował jako architekt wojskowy w wyprawach Sobieskiego przeciwko Tatarom i Turkom w roku 1671, 1673 1675 i 1676. W 1677 roku ożenił się z Polką, Anną z Komorowa. W latach 70. podczas sejmu koronacyjnego artysta otrzymał godność kawalera Złotej Ostrogi, co potwierdził sejm z 1685 roku. Od tego momentu Tylman używał spolszczonej formy nazwiska: Gamerski.

Ujazdów po przejęciu go przez Stanisława Herakliusza Lubomirskiego stał się miejscem pracy i życia Tylmana Gamerskiego. To tutaj, w niewielkiej posiadłości otrzymanej od swojego przyjaciela Stanisława Herakliusza, zamieszkiwał i tworzył praktycznie do swojej śmierci w 1706 roku (pochowany został w Kaplicy Moskiewskiej przy kościele pod wezwaniem Matki Boskiej Zwycięskiej).

Po 1678 roku rezydencjonalne założenie Stanisława Herakliusza wzbogacone zostało o kolejne budowle. Bez wątpienia na pierwszy plan wysuwa się tu usytuowany na wyspie, murowany pawilon, zwany Łazienką lub Hipokrene. Koncepcji projektowych tego największego ujazdowskiego pawilonu było kilka, o czym świadczy szereg zachowanych w Gabinecie Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie rysunków projektowych. Wiadomo, że Łazienka miała być miejscem pracy i kontemplacji Stanisława Herakliusza, zgodnie z panującą ówcześnie modą. Obok szeregu pomieszczeń i gabinetów centralne miejsce zajmowała w niej ośmioboczna, duża sala kąpielowa. Wnętrza pawilonu ozdobiono stiukami, rzeźbami i malowidłami. W czasach panowania Stanisława Augusta Łazienka została przebudowana na Pałac na Wyspie, z zachowaniem trzech Tylmanowskich wnętrz: Przedsionka, Pokoju Bachusa i Pokoju Kąpielowego. Pierwotny wygląd budowli możemy dostrzec na obrazie Bernarda Bellotta Widok Ujazdowa i Łazienek, który znajduje się w Zamku Królewskim w Warszawie. Nadmienić też trzeba, że to właśnie od Łazienki Tylmana wzięła się późniejsza, funkcjonująca do dziś nazwa całego parku - Łazienki Królewskie.

Drugim budynkiem, który powstał na terenie urządzanym przez Lubomirskiego, był zaprojektowany przez Tylmana pawilon zwany Ermitażem (przebudowany przez Dominika Merliniego). To niewielki, parterowy budynek ze skromnym ryzalitem od strony południowej, usytuowany w gęstwinie drzew i mający pełnić funkcję samotni, miejsca przemyśleń, medytacji i modlitwy. 

Zabudowę ujazdowskiego założenia dopełnia zaprojektowana przez Tylmana w 1689 roku Arkadia (znana też jako Pasterska Chatka), umiejscowiona nieco dalej, poza zwierzyńcem, na terenie zwanym Zdrojem, który Lubomirski zakupił na Mokotowie. Był to niewielki pawilon zdobiony licznymi malowidłami i cytatami, umiejscowiony nad źródłami i ciekami wodnymi.

Zaprojektowane przez Tylmana pawilony - Łazienka, Ermitaż i Arkadia - bez wątpienia były budynkami o oryginalnych funkcjach, choć podobne spotykane były już wówczas na terenie Europy. Żeby zrozumieć zadania, jakie miały pełnić, należy zgłębić umysł i mentalność zleceniodawcy - wybitnego humanisty i filozofa, uważanego za jednego z najlepszych pisarzy w Rzeczypospolitej XVII wieku, zwanego "polskim Salomonem", polityka oraz podróżnika uprawiającego astrologię i kabałę. To z potrzeby ducha, z obranego systemu etycznego, z wrażliwości i ze swoistego patrzenia na rzeczywistość wyrasta potrzeba odosobnienia, zadumy i medytacji, ale też wymóg odpoczynku i przyjemności. Wszystko to wyartykułowane zostało w uporządkowanej, programowej dekoracji budynków. Ermitaż to samotnia, jednoosobowa pustelnia, miejsce ucieczki od ludzi, szukania spokoju i łączenia się z Bogiem. Arkadia to przestrzeń "exercitia umysłu", jak mawiał Stanisław Herakliusz, miejsce pracy, studiowania, tworzenia literatury. Portrety słynnych filozofów, pisarzy i uczonych, przedstawienia nieba z gwiazdami i obu półkul Ziemi, którymi udekorowano wnętrza tego pawilonu, miały sprzyjać wytężonej pracy umysłu. I jeszcze Łazienka - miejsce odpoczynku, relaksu, pałac, który był, jak wyraził się prof. Mariusz Karpowicz, "prywatnym Helikonem Marszałka, gdzie krył się dla obcowania z Muzami, gdzie tryskające w grocie wody polskiej Hipokrene pobudzały jego natchnienie poetyckie, gdy zapragnął się przedzierzgnąć w Apollina-pasterza". Nie sposób też nie zauważyć bardziej intymnego, miłosno-erotycznego charakteru tej budowli, wyrażonego w programie dekoracyjnym. Łazienka bowiem to również miejsce spotkania dwojga kochanków, realizowania planów małżeńskich, co może stać się zrozumiałe w kontekście drugiego małżeństwa Lubomirskiego ze słynącą z piękności Elżbietą Denhoffówną (1676).

Objął nie tylko samą architekturę, ale również wyposażenie i wystrój wnętrza - ołtarz główny z wkomponowanym cudownym obrazem, ołtarze boczne z dekoracją rzeźbiarską, kratę wejściową do kościoła oraz sedillie dla zakonników w prezbiterium. Realizacją projektu architektonicznego czerniakowskiego założenia kierował Izydor Affaitati, ołtarz główny i część rzeźb przypisuje się Andreasowi Schlüterowi, a dekorację malarską przedstawiającą żywot św. Antoniego - włoskim artystom: Francesco Antonio Giorgioliemu lub jego bratu Carlowi, choć w historii badań tego obiektu nie brakło opinii, że mógł ją wykonać sam Tylman. Kościół Bernardynów od początku planowany był jako mauzoleum rodzinne; tam w 1702 roku został pochowany zleceniodawca - Stanisław Herakliusz. Na Czerniakowie powstały jeszcze dwa obiekty na podstawie planów Tylmana: drewniany dwór Lubomirskiego oraz dwukondygnacyjny szpital dla ubogich (obie budowle uwiecznione zostały na freskach kościoła Bernardynów). Na zlecenie swojego przyjaciela Tylman zaprojektował również nagrobek dla jego pierwszej żony, Zofii Opalińskiej, znajdujący się w kościele w Końskowoli. Werystyczna postać Zofii ubranej w dworską suknię ślubną odlana została w stopie ołowiu z cyną i umieszczona na marmurowej tumbie. Niestety wykonawca tego projektu nie jest nam znany.

Tylman zrealizował również szereg projektów dla członków rodziny Lubomirskich, w szczególności dla marszałka wielkiego koronnego Józefa Karola Lubomirskiego, właściciela olbrzymiej fortuny. Wykonał dla niego projekty przebudowy dawnego pałacu Firlejów w Lublinie, pałacu w Lubartowie, pałacu w Łące (przebudowa po pożarze) oraz zamku w Baranowie Sandomierskim (rozbudowa skrzydła zachodniego i zmiana wystroju części wnętrz). Ponadto artysta pracował dla Hieronima Augusta, dla którego zaprojektował letni pałac w Rzeszowie (przebudowany następnie w połowie XVIII wieku przez Karola Wiedemanna) i opracował przebudowę fortyfikacji zamkowych. Podobne zlecenie przebudowy umocnień zamkowych w Łańcucie otrzymał Tylman od kolejnego Lubomirskiego - Jerzego Sebastiana, dla którego prawdopodobnie opracował też projekt przebudowy zamku w Janowcu.