Heraklit

Gerhard Ewald (Johann Carl Loth 1632–1698, Amsterdam 1965, nry 535, 538) określił przedstawienia [Heraklita i Demokryta] jako alegorie vanitas i podkreślił ich bardzo bliską analogię do pary obrazów z petersburskiego Ermitażu noszących tytuły Melancholia […] i Bachus […].
Zestawienie na zasadzie kontrastu postaw życiowych i charakteru doktryn Heraklita i Demokryta miało tradycję sięgającą starożytności […]. W malarstwie wizerunek „płaczącego filozofa” – Heraklita i „filozofa śmiejącego się” – Demokryta był czytelną alegorią pesymistycznej/melancholijnej i optymistycznej/sangwinicznej strony ludzkiej natury. Dodatkowo znaczenia te podkreślano poprzez atrybuty, np. globus ziemi przy Heraklicie, globus nieba przy Demokrycie […], czy, jak w naszych obrazach, gest wskazujący ziemię lub niebo, a także umieszczenie przedmiotów o jednoznacznie wanitatywnej i hedonistycznej symbolice, jak czaszka konia i dzban na wino.
[MORE]
Wspomniane wyżej podobieństwo naszych obrazów do obrazów z Petersburga dotyczy głównie wizerunków Heraklita, które mają identyczne kompozycje i różnią się tylko nieco innym ułożeniem lewej dłoni i czaszki. W przypadku wizerunków Demokryta różnice są na tyle duże, że można je uznać za dwie odrębne redakcje przedstawienia.
Na obrazie łazienkowskim filozof z Abdery ukazany jest jako młody człowiek z ozdobnym dzbanem w jednej dłoni, z drugą dłonią uniesioną, spoglądający na widza z lekkim ni to grymasem, ni to uśmiechem. Zdaje się przekonywać, że wartościami w życiu powinny być przyjemność i harmonia. W przedstawieniu petersburskim młody myśliciel pogrążony jest w melancholijnej kontemplacji trzymanej oburącz wazy. Nie patrzy na widza i nie wykonuje gestu wskazującego niebo. [Zob. D. Juszczak, H. Małachowicz, Galeria obrazów Stanisława Augusta w Łazienkach Królewskich. Katalog, Łazienki Królewskie, Warszawa 2015, kat. nr 64, s. 246.]