Popiersie Stanisława Wyspiańskiego znajduje się w pobliżu Amfiteatru. Jest to replika, czyli autorska kopia rzeźby Apolinarego Głowińskiego, artysty żyjącego na przełomie XIX i XX w.

Wykonaną w gipsie rzeźbę ustawiono w obecnym miejscu w 2004 r. Pomysłodawcą był aktor Janusz Zakrzeński, który zginął w katastrofie smoleńskiej. Popiersie przedstawia wybitnego polskiego poetę, myśliciela i malarza, a także twórcę nowoczesnego teatru polskiego, żyjącego w latach 1869-1907. Autor rzeźby wyraźnie inspirował się autoportretami Stanisława Wyspiańskiego, stylizując jednocześnie popiersie w duchu secesji. Widać to w wymodelowaniu włosów i rysów twarzy artysty płynnymi, harmonijnymi liniami. Na piersi Wyspiańskiego wyryto faksymile jego sygnatury, którą artysta często podpisywał swoje dzieła. Są to połączone inicjały jego imienia i nazwiska "SW".

Stanisław Wyspiański urodził się w 1869 r. w Krakowie. Jego matka, Maria z Rogowskich, zmarła, gdy miał 7 lat. Ojciec Franciszek (znany rzeźbiarz) borykał się z problemami finansowymi i alkoholizmem, w związku z czym opiekę nad chłopcem przejęła siostra matki, Janina Stankiewicz. Dom ciotki był zawsze pełen gości (należeli do nich m.in. Jan Matejko i  Władysław Łuszczkiewicz), którzy współtworzyli jeden z najważniejszych wówczas ośrodków polskiej kultury pod zaborami.

Edukacja Stanisława Wyspiańskiego

Atmosfera w domu Stankiewiczów mocno wpłynęła na biografię Stanisława Wyspiańskiego. Do jego życiowych wyborów przyczyniły się także lata nauki w Gimnazjum św. Anny. Rozbudziły w przyszłym artyście zamiłowanie do sztuki, zainteresowanie antykiem i historią Polski oraz stały się początkiem ważnych przyjaźni, m.in. z Lucjanem Rydlem.

Wyspiański kontynuował edukację w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. Uczęszczał też na wykłady (z historii, historii sztuki i literatury) na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jako wyróżniający się student zaangażowany został przez Jana Matejkę do prac nad polichromią w kościele Mariackim.

W ramach uzyskanego stypendium Wyspiański wyruszył w 1891 r. w podróż po Europie, zatrzymując się na dłużej w Paryżu. Tam uczęszczał do prywatnej szkoły malarskiej Académie Colarossi i zapoznał się z dziełami klasyków. Zawarł też znajomość z wieloma artystami, m.in. Paulem Gauguinem. Wówczas również narodziła się fascynacja Wyspiańskiego teatrem - regularnie uczęszczał na spektakle, zaczął pisać libretta oper i dramaty. Do Krakowa wrócił w 1894 r.

Projekty i obrazy Stanisława Wyspiańskiego

Twórczość Stanisława Wyspiańskiego od początku rozwijała się wielotorowo. Gdy w 1898 r. zdiagnozowano u niego kiłę (chorobę wówczas nieuleczalną), postanowił intensywnie pracować, by w pełni wykorzystać czas, który mu pozostał. Jego ogromny dorobek obejmuje nie tylko literaturę, z której najbardziej zasłynął, ale też obrazy, pastele, rysunki oraz projekty witraży, architektury i mebli. Artysta jest autorem polichromii i serii witraży w krakowskim kościele św. Franciszka. Wyspiański malował portrety (znajomych artystów, anonimowych kobiet), autoportrety i pejzaże (m.in. "Planty o świcie", "Chochoły"). Sporządzał plany renowacji zabytków, głównie Zamku Królewskiego na Wawelu. Tworzył też scenografie dla Teatru Miejskiego w Krakowie, z którym związał się również jako dramaturg. Był kierownikiem artystycznym i ilustratorem tygodnika "Życie", którego nowa forma graficzna stała się wzorem do naśladowania dla innych czasopism. W 1902 r. zaczął wykładać na Akademii Sztuk Pięknych i szybko uzyskał tytuł profesora.

Stanisław Wyspiański jako dramaturg

Sławę przyniosły Wyspiańskiemu dzieła literackie. Jako dramatopisarz zadebiutował na deskach Teatru Miejskiego "Warszawianką" (1898). W 1901 r. odbyła się premiera "Wesela", zainspirowanego ślubem Lucjana Rydla z chłopką z Bronowic Małych. Wyspiański sam wyreżyserował spektakl, zaprojektował scenografię i kostiumy. Przedstawienie okazało się wielkim sukcesem i otworzyło żyjącemu dotąd w ubóstwie twórcy drogę do dalszej kariery. Do najsłynniejszych dramatów wystawionych za jego życia należą: "Wyzwolenie", "Bolesław Śmiały" i "Noc listopadowa". Inne ("Achilleis", "Akropolis", "Powrót Odysa") doczekały się inscenizacji dopiero po śmierci pisarza. Wielu projektów nie udało mu się dokończyć. Zmarł w 1907 r. Pochowany został w Krypcie Zasłużonych na Skałce. Ceniony już za życia Wyspiański uznawany jest nadal za jednego z najwybitniejszych polskich artystów. Wyrazem czci jest pomnik znajdujący się w Krakowie w okolicach gmachu Muzeum Narodowego. W Łazienkach Królewskich znajduje się gipsowe popiersie Wyspiańskiego.

Ciekawostki o Stanisławie Wyspiańskim

Stanisław Wyspiański prywatnie związany był z niewykształconą chłopką, Teodorą Pytko, którą poślubił w 1900 r. Małżeństwo to - mimo popularnej wśród inteligencji małopolskiej chłopomanii - uznane zostało za mezalians i nie spotkało się z akceptacją najbliższego otoczenia artysty. Był on jednak bardzo związany z rodziną, co znalazło odzwierciedlenie w jego twórczości. Wielką miłością darzył Wyspiański swoje dzieci, które wielokrotnie portretował w technice pastelowej (preferował ją, ponieważ miał alergię na farby olejne). Malował je w codziennych sytuacjach, bez pozowania. Powstały w ten sposób jedne z najsłynniejszych obrazów Stanisława Wyspiańskiego - "Helenka", "Śpiący Mietek" i "Śpiący Staś".

Biografia:
W. Natanson, "Stanisław Wyspiański. Próba nowego spojrzenia", Poznań 1965.
M. Śliwińska, "Wyspiański. Dopóki starczy życia", Warszawa 2017.